إمام أبوعبدالله محمد بن ادریس شافعی هاشمی مطلبی
قرشی مکِي غزِي ملقب به ناصرالحدیث خویشاوند رسول الله(ص) و از قریشیان معروف بوده
است. موصوف فقیه بزرگ، مفسر توانا، عالم عصر، بنیانگذار علم اصول فقه، و سومین
امام از ائمه چهارگانه اهل سنت و جماعت می باشد، او علاوتا قاضی ذکی و عادل، شاعری
برجسته، دانشمندی فصیح الکلام و تیراندازی ماهر بود. مادرش را اکثر مؤرخین
فاطمه(ام حبیبه) دختر عبدالله از قبیله ازد یکی از قبائل معروف عرب گفته اند، اما
ابن حجرعسقلانی در کتاب تهذیب التهذیب می نویسد: حاکم در مناقب وی آورده است: ابونصر
احمد بن حسین از ابوبکر محمد بن اسحاق بن خزیمه و او از یونس بن عبدالأعلی روایت
نموده، که گفته است: مادر امام شافعی فاطمه دختر عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن
ابی طالب بوده است. عطار نیشابوری نیز در تذکرةالاولیاء می نویسد: مادرش زاهده أی
بود، از بنی هاشم. مولود امام شافعی را در شهر غزه یا عسقلان و بعضی هم یمن گفته
اند، که همان شامات یعنی غزه یا عسقلان صحیح تر است. شافعی در ماه رجب سال 150
هجری قمری مطابق سال 767 میلادِي در همان شب وفات امام ابوحنیفه زاده شده است،
چنانکه خاقانی گوید:
اول شب بوحنیفه
درگذشت شافعی آخر شب از مادر بزاد
اما ادریس پدر شافعی که به علت فقر و تنگ دستی از
مکه به فلسطین ناحیه رباط، غزه و عسقلان مهاجرت کرده بود، در جوانی و قبل از دو
سالگی امام شافعی درگذشت، و او یتیم در آغوش مادر باز ماند، و مادرش وی را بواسطۀ
حفظ نسبش دوباره به مکه برگردانید، و در جوار حرم در محلی که به آن شعب الخیف می
گفتند ساکن گردید. امام شافعی با آنکه نسبی رفیع و شریف داشت، دوران کودکی را با
سختی و دشواری تمام گذرانید، و در جایگاه یتمی فقیر زندگی کرد، و این حالت در حیات
و اخلاق وی تاثیر بسزائی داشت. مادرش وقتی او را به مکتب فرستاد، چون از نظر مالی
فقیر و قادر به پرداخت اجرت معلم نبود، معلم در تربیت و تعلیم او مسامحه و احمال
می ورزید، اما همین بی توجهی استاد سبب بروز حس کنجکاوی و شدت علاقۀ او به کسب علم
و دانش گردید، و موجب شد، که همیشه در کلاس درس حاضر و بیش تر به بیانات معلم توجه
نماید، و مطالب را به حافظه بسپارد. شافعی در هفت سالگی قرآن را حفظ کرد، و ده
ساله بود، که مؤطاء امام مالک را نیز از بر نمود، و در پانزده سالگی یا هژده سالگی
مسلم بن خالد بن فروة زنجِي مفتی مکه اجازه افتاء را برای او داد. او علوم قرآنی را
در نزد ابو اسحاق إسماعیل بن عبدالله بن قسطنطین مقری مخزومِي و فقه و حدیث را در
نزد ابومحمد سفیان بن عیینه بن أبِي عمران هلالِي کوفِي، سعید بن سالم قداح، داؤود بن عبدالرحمن عطار و عبدالحمید بن
عبدالعزیز بن أبِي رواد آموخت، که همگی از شاگردان عبدالله بن عباس، عبدالله بن
زبیر ، عبدالله بن مسعود، زید بن ثابت و دیگران بوده اند.
امام
شافعی در کودکی تیر اندازی آموخت، چنان که از هر ده تیر نه تیر وی به هدف می خورد،
و بعد به آموختن شعر و ادبیات عرب روی آورد، و مدتی در بین قبیله هذیل که در نزد
اعراب به فصاحت و بلاغت مشهور بودند بسر برد، و در آن جا در شعر، ادبیات، تاریخ و
لغات فصیح عرب متبحر گردید، تا جائی که اصمعی یکی از شعرای بزرگ عرب می گوید: من
اشعار هذیل را در نزد جوانی قریشی بنام محمد بن ادریس تصحیح می کردم.
إمام
شافعِي در نوجوانی که هنوز بیست سال و اندی از عمرش می گذشت، به مدینه رفت، و در
نزد امام مالک بن انس بن أبِي عامر اصبحِي شتافت، و از او کسب دانش نمود، و باز به
اجازۀ امام مالک سفری به عراق کرد، و با امام ابی یوسف و امام محمد شیبانی شاگردان
امام ابوحنیفه ملاقات نمود، و دوباره به مدینه باز گشت، و تا هنگام در گذشت امام مالک
یعنی سال 179 هجری قمری در آن جا بماند. از دیگر استادان امام شافعی در مدینه ابراهیم
بن محمد بن ابی یحیی الأسلمِي، ابراهیم بن سعد انصاری، عبدالعزیز بن محمد دراوردی،
محمد بن سعید بن أبِي فدیک و عبدالله بن نافع صائغ بودند.
هنگامی که امام شافعی در مدینه بود، والی یمن به
مدینه منوره آمد، چون عظمت و مقام علمی او را مشاهده کرد، پیشنهاد نمود، که به
همراه او به یمن برود، امام دعوت او را قبول نموده، و به همراه او به صنعاء رفت، و
در آن جا حدیث و فقه را از مطرف بن مازن کنانی و ابوعبدالرحمن هشام بن یوسف قاضی
صنعاء و عمرو بن ابی سلمه دوست اوزاعِي و یحیی بن حسان دوست لیث بن سعد آموخت، و
طبق بعضی از روایات او مدتی نیز وظیفه قضاوت را بعهدۀ داشت، اما دیری نگذشت، که
حسد حسودان شعله کشید، و امام را نشانۀ تیر های زهرآلود تهمت قرار دادند، و رفت و
آمد او را با إمام یحیی بن عبدالله بن حسن مثنی از بزرگان زیدیه بهانه کرده
و به هارون الرشید خلیفه عباسی سعایت نمودند، که شافعی به گروه علویان
پیوسته، و برای تخریب خلافت عباسی فعالیت دارد، اگرچه شافعی با علویان خصوصاً
ابناء زید بن علی بن حسین همدردی داشت، و همیشه می گفت:
إِن کَانَ رَفضاً حُبُ آلِ
مُحَمَّدٍ فَلیَشهِدَ
الثَّقَلَانِ إِنِّي رَافِضِيٌ
ترجمه: اگر دوستی با اولاد رسول الله(ص) رافضی گری
است، گواهی دهند، معتمدان و دانشمندان که من رافضی ام. همان بود، که امام شافعی را
در سال 184 هجری قمری که هنوز 34 سال سن
داشت دست بسته به قصد اعدام به حضور هارون الرشید خلیفه عباسی به بغداد بردند، در
آن وقت یک سال و اندی از فوت امام ابویوسف قاضی شاگرد معروف امام ابوحنیفه می
گذشت، و در این وقت امور قضاء به امام محمد بن حسن شیبانی شاگرد دیگر امام
اعظم(رح) تعلق داشت، و او امام شافعی را قبلاً در مدینه منوره در نزد امام مالک
ملاقات کرده بود، و از مقام علمی او آگاهی داشت، و چون این حالت غیر منتظره را
مشاهده کرد، و امام شافعی را زیر شکنجه و قید و زنجیر دید، دانست، که این از روی
حسد ورزی و بیماردلی دشمنان بوجود آمده، رو به هارون الرشید کرد، و گفت: او دارای
مقام بلند علمی است، و این ستم و ظلمی که به او وارد گردیده، سزاوار او نیست. سپس
هارون الرشید خطاب به امام شافعی گفت: دلیل و سند شما برای تبرئه از خیانتی که
نسبت به ما مرتکب شده اید، و رهبری و ریاست مردم را بر علیه من بعهده داشته اید،
چیست؟ امام شافعی این آیه را قرائت نمود: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا
إِذَا جَاءَکُم فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوماً بِجَهَالَةٍ
فَتُصبِحُوا عَلَی مَا فَعَلتُم نَادِمِینَ.) ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده
اید، اگر فرد فاسقی با خبری به نزد تان آمد، پس تحقیق کنید، تا مبادا ندانسته به
قومی بی گناه حمله کنید، و بعد از عمل خود پشیمان شوید. سوره حجرات آیه ششم. و بعد
از محاوره و مناظره زیاد هارون الرشید از امام خواست، که او را نصیحت نماید، و چون
شروع به پند و اندرز نمود، اشک از چشمان هارون الرشید جاری گردید، و مجلس رنگ و
شکل دیگری بخود گرفت، و حضار از تأثیر بیانات امام غرق در بهت و حیرت گردیدند. می
گویند: بعد از این واقعه هارون الرشید برای امام هزار دینار و طبق گفته بعضی از
مؤرخین پنج هزار دینار تحفه داد. و بعد امام شافعی از بغداد به مکه رفت، تا با
اقوام و بستگانش دیداری داشته باشد. و باز امام مجدداً در سال 195 هجری قمری به بغداد برگشت، و به
تدریس فقه و حدیث پرداخت، و تعداد زیادی از افراد فاضل و دانشمند نیز در حلقه درس
او جمع شدند، که از جملۀ ایشان از امام ابوعبدالله احمد بن حنبل، ابوثور ابراهیم
بن خالد، حسین بن علی کرابیسی، حارث بن شریح بقال، ابوعبدالرحمن شافعی، حسن بن
محمد صباع زعفرانی را می توان یاد کرد. و بعد امام شافعی در بیست و هشتم ماه شوال
سال198 هجری قمری به معیت عباس بن عبدالله بن عباس بن موسی بن عبدالله بن عباس
عباسی هاشمی قرشِي که از طرف عبدالله مأمون الرشید خلیفه عباسی والی مصر تعین
گردیده بود، از حران سوریه گذشت، و در بحبوحه سال 199 هجری قمری به مصر رسید. بعد
از رسیدن امام شافعِي به مصر والی مصر خواست، امام را به عنوان مهمان به خانۀ خود
ببرد، اما امام شافعی نپذیرفت، و به منزل اقوام مادری اش رفت، و از سنت رسول
الله(ص) که در مدینه به منزل بنی نجار رفتند، پیروی نمود. می گویند: یکی از علل
رحلت امام شافعی از بغداد به مصر نزدیکی بیش از حد مامون الرشید به آراء و افکار
معتزلیان بوده است. در این سفر جمعی از شاگردان امام شافعی از جمله ربیع بن سلیمان
مرادی و عبدالله بن زبیر حمیدی نیز به همراه او وارد مصر گردیدند، و باز بار دیگر
به مکه باز گشت، و دوباره در سال 200 هجری بمصر رفت، و این بار به زنده گی علمی
خویش ادامه داد، و در مسجد جامع عمرو بن عاص مصروف تدریس گردید. موجودت امام
شافعِي در مصر و تاثیر گذاری وی در بین اقشار مختلف مردم نیز مانع از حسد حاسدان
نگردید، تا جائی که تعدادی از متحجرین که در راس آنها أبوعمرو أشهب بن عبدالعزیز
قیسِي جعدِي مفتی مالکِي مصر قرار داشت، بر طبل مخالفت با امام شافعی کوبیدند، و
از حکام می خواستند که او را از مصر اخراج نمایند. اشهب همیشه دعا می کرد، و
خواستار مرگ امام شافعی می شد. و در روایتی گفته اند که باری این متحجرین به جان
امام شافعی افتیدند، و چنان با چماق بر او کوبیدند، که این ضربات باعت مرگ وی شد،
اما امام ذهبِي روایات مذکور را رد نموده، و از جمله اکاذیب می شمارد. و روایت
صحیح تر آن است که امام شافعی به سبب مصاب شدن به مرض بواسیر وفات یافته است. (1،
2، 3، 6، 10، 17، 19، 20، 23، 24، 25 و 26)
وفات و محل دفن إمام شافعِي
امام
شافعی بعد از نماز خفتن در شب جمعه آخر ماه رجب سال 204 هجری قمری مطابق سال 820
میلادی در زمان خلافت مامون الرشید خلیفه عباسی در شهرک فسطاط(اولین پایگاه نظامی
مسلمانان در مصر که بدست عمرو بن عاص رضی الله تعالی عنه ساخته شد) در حوالی قاهره
پایتخت کنونی مصر به عمر 54 سالگی و بقولی یاقوت حموی در 58 سالگی درگذشت، و در
روز جمعه که شب آن هلال ماه شعبان دیده می شد، سری بن حکم ضبِي بلخِي امیر مصر بر
وی نماز جنازه خواند، و کنار قبور شهداء در پای جبل مقطم در قرافة الصغری در مقبره
بنی زهره مدفون گردید، و در سال 574 هجری قمری مطابق سال 1178 میلادی سلطان صلاح
الدین قبه أی را در بالای قبر امام شافعی تعمیر نمود، که حالا به تربت امام شافعی
مشهور است و مسجدی را نیز در کنار تربت امام شافعی آباد نمود.(1، 6، 11، 19، 20 و
23، 25 و 26)
همسر و فرزندان إمام شافعِي
إمام
شافعی در سال 179 هجری قمری در حالی که سی سال از سن وی می گذشت با حمیده دختر نافع بن عنسه بن عمرو بن عثمان بن
عفان یکی از نوادگان حضرت عثمان ذی النورین معروف به حمیده عثمانیه ازدواج کرد، که
از ایشان پسری بنام أبوعثمان محمد متولد گردید. شیخ قاضِي ابوعثمان محمد بن محمد
شافعِي در هنگام وفات امام شافعِي جوان بالغِي بود و با امام أحمد بن حنبل
مناظراتی داشت، او بعداَ قاضی حلب شد، و باری نیز در جزیزة العرب و نواحی آن قاضی
بود، و در سال 240 هجری قمری در جزیرة العرب وفات یافت. از امام شافعی و حمیده
عثمانیه نیز دو دختر بنام های فاطمه و زینب زاده شدند. می گویند: امام شافعی پسری
دیگری نیز به اسم حسن بن محمد بن إدریس شافعی داشته، که مادرش کنیزی بنام دنانیر
بوده، و در ایام طفولیت درگذشته است، و در روایت دیگری آمده است که: نامبرده در
ایام طفولیت با پدرش امام شافعی به مصر رفت، و در ماه شعبان سال 231 هجری قمری در
آنجا درگذشت.(6، 20، 23 و 26)
روش فقهِي إمام شافعِي
إمام
شافعی در حالی که شاگرد امام مالک بود، و در مکتب اصحاب حدیث درس خواند، و کتابی
را در این موضوع بنام کتاب خلاف مالک تالیف نمود، وقتی که وارد بغداد گردید، و با
امام محمد بن حسن شیبانِي ارتباط نزدیک برقرار نمود، مکتب اهل رأی را نیز مورد
مداقه و بررسی قرار داد، و فقه را به روش عراقیان آموخت، و او جامع علم حدیث و
اصحاب رأی گردید، و کتابی را بنام خلاف العراقین تالیف کرد. بناءً در آراء و
نظریات امام شافعی دو دورۀ بارز دیده می شود، وی اول در شهر مدینه دیر زمانی در
ملازمت امام مالک بود، و فقه و مذهب او را تحصیل کرد، و پس از آن به بغداد رفت، و
فقه حنفی را بوسیلۀ اصحاب امام ابوحنیفه بیاموخت. امام شافعی در آغاز از اتباع
امام مالک به شمار می رفت، زیرا در نزد وی شاگردی کرده بود، علاوتاً بر این موطا
را درس می داد، وی پس از مسافرت به عراق و خواندن کتاب اوسط امام ابوحنیفه و تدریس
مذهب او و یارانش و برخورد با مسائلی که در حجاز نبود، آراء نوینی برای خود پیدا
کرد، که با نظریات سابقش مخالف بود، از این رو رویه اهل حجاز را با طریقۀ اهل عراق
ممزوج کرد، و در مسائل بسیاری با مذهب فقهی استادش امام مالک مخالفت نمود، و در
مدت چهار سال استنباطات جدیدی برای او دست داد، و مذهب قدیمش را جرح و تعدیل،
خلاصه و تنقیح و مذهب جدیدش را تحریر و مهذب ساخت.(10)
قلمرو فقه شافعِي
پیروان
مذهب امام شافعی امروزه در سرزمین های مصر، شام، حجاز، عربستان جنوبِي، بحرین،
یمن، مجمع الجزائر اندونزی، مالزی، برونئی، افریقای شرقِي، داغستان، کردستان و
مناطق چندی دیگر اکثریت دارند.(20، 23، 24، 25 و 26)
شمائل إمام شافعِي
شمایل امام
شافعی را چنین تعریف نموده اند: او مردی سفید چهره، بلند قامت، خوب صورت، خوش خلق،
فصیح اللسان، کثیرالاحسان، با هیبت و خوش لباس بود، و جامه های نظیف می پوشید و
ریش خود را با حنا رنگ می کرد، إمام شافعی بسیار خوش صورت بود، مزنِي می گوید: من
زیبا صورت تر از امام شافعی ندیدم. او قرائتی بسیار نکو داشت، تا جائی که هنور به
سن سیزده سالگی نرسیده بود، که علماء مکه وقتی جمع می شدند، به او می فرمودند، تا
قرائت بخواند، و وقتی او قرآن می خواند همگی به گریه می افتادند. گرچه بعضی از
مخالفین امام شافعی او را متهم به تشیع و حتی رافضی گری کردند، اما با شیعه مخالفت
داشت، شافعی در تیر اندازی و اسب سواری نیز مهارت داشت، چنان که گفته اند: اگر ده
تیر می انداخت، همگی بجا می خورد، و کتابی نیز در باره تیراندازی تصنیف نموده است.(1،
6 و 20)
اصل و نسب إمام شافعِي
اصل و نسب
امام شافعِي را چنین آورده اند: محمد بن إدریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب
بن عبید بن عبدیزید بن هاشم بن مطلب بن عبدمَناف بن قُصَيّ بن کِلاب بن مره بن کعب
بن لؤي بن غالب بن فِهر بن مالک بن نضر بن کنانه بن خُزیمه بن مُدرکه بن الیاس بن
مُضر بن نزار بن مَعَد بن عدنان مطلبِي شافعِي، که نسبت وی منسوب به جد وی شافع بن
سائب است. از اجداد شافعی سائب بن عبید مطلبِي از بزرگان جاهلیت و در روز غزوه بدر
پرچم دار لشکر قریش بود، که اسیر گردید، فدیه داد، و آزاد شد، و بعد اسلام آورد،
مردم خطاب به او گفتند: چرا قبل از پرداختن فدیه مسلمان نشدی؟ جواب داد: چون دوست
نداشتم امیدی که مسلمانان در فدیه به من داشتند ضایع شود، و آن ها را از این بهره
محروم کنم، مادر سائب مطلبی شِفاء دختر أرقم بن نَضله بوده، و نضله نیز برادر
عبدالمطلب جد پیامبر اسلام(ص) می باشد. و پسرش شافع بن سائب را از جملۀ صغار صحابه
شمرده اند، موصوف به خدمت پیامبر اسلام(ص) رسید، و جوانی شاداب و با طراوت بوده،
که امام شافعی لقب خود را منسوب به او کرده است، و عثمان، عباس از اجداد امام
شافعی و ادریس پدرش از جمله تابعین بودند، و خود امام شافعی از جملۀ اتباع تابعین
می باشد.(18 و 20)
اساتیذ و کسانی که إمام شافعِي از
آنها حدیث روایت کرده است
امام
شافعی از إبراهیم بن سعد أنصارِي، إبراهیم بن سعد بن إبراهیم زُهرِي، أبوإسماعیل
إبراهیم بن عبدالعزیز بن عبدالملک بن أبِي مَحذُوره جُمَحِي، إبراهیم بن محمد بن
أبِي یحیی أسلمِي، إبراهیم بن هرم، أسامه بن زید بن أسلم عدوِي، إسحاق بن یوسف
واسطِي معروف به أزرق، إسماعیل بن إبراهیم بن مقسم قرشِي بصرِي، إسماعیل بن
عبدالله بن قُسطَنطِين، إسماعیل بن جعفر بن أبِي کثیر مدنِي، إسماعیل بن عُلَیه
بصرِي، أبِي ضَمره أنس بن عِیاض لَیثِي، أبومسعود أیوب بن سُوَید رَملِي حمیرِي،
جعفر بن إبراهیم طائِي، حاتم بن إسماعیل مدنِي کوفِي، حارث بن إبراهیم مولای بنی
أمیه، أبوعمیر حارث بن عمیر بصرِي ساکن مکه، حسین ألثغ، أبِي أسامه حَمَّاد بن أسامه بن زید کوفِي، حماد بن زید
بصرِي، حماد بن ظریف، أبوسلیمان داود بن عبدالرجمن عطار مکِي، أبوعثمان سعید بن
سالم خراسانِي ملقب به قَدَّاح، سعید بن سلمه بن أبِي الحسام عدوِي، سعید بن مسلمه
أموِي، سفیان بن عُیَینَه هلالی، سلیمان بن عمرو، سماک بن فضل جندِي، أبوعثمان
ضحاک بن عثمان حزامِي، أبوسهل عباد بن عوام واسطِي، أبومحمد عبدالله بن إدریس
أودِي کوفِي، عبدالله بن حارث مَخزُومِي، أبوصفوان عبدالله بن سعید بن عبدالملک
أموِي، عبدالله بن مبارک مروزِي، عبدالله بن موسی تمیمِي، عبدالله بن مُؤمل
مَخزُومِي، عبدالله بن نافع مدنِي ملقب به صائغ، عبدالله بن ولید عدنِي، عبدالرحمن
بن أبِي بکر مُلَیکِي، عبدالرحمن بن حسن بن قاسم غسانِي معروف به أزرق، عبدالرحمن
بن أبِي الزناد بن ذکوان قرشِي، عبدالرحمن بن عبدالله بن عمر عمرِي، عبدالعزیز بن
عبدالله بن أبِي سَلَمَه ماجِشُون، عبدالعزیز بن محمد بن عبید بن أبِي عبید
دَراوَردِي، عبدالمجید بن عبدالعزیز بن أبِي رَوَّاد أزدِي، عبدالکریم بن محمد
جرجانِي، عبدالملک بن ولید بصرِي، عبدالوهاب بن عبدالمجید بن صلت ثقفِي بصرِي، عَطَّاف
بن خالد مَخزُومِي مدنِي، عمر بن عبدالرحمن بن محیصن سهمِي، عمر بن یحیی بن عمرو
بن سعید أموِي، عمرو بن أبِي سلمه تنِيسِي دوست اوزاعِي، فضیل بن عیاض، قاسم بن
عبدالله بن عمر عمرِي، مالک بن أنس أصبحِي مدنِي، محمد بن إسماعیل بن أبِي فُدَیک،
محمد بن حسن بن فرقد شیبانِي حنفِي، محمد بن خالد جَنَدِي، محمد بن عباس شافعِي،
محمد بن عبدالله أنصارِي، محمد بن عثمان بن صَفوان جُمَحِي، عمویش محمد بن علی بن
شافع، محمد بن عمر واقدِي، محمد بن یزید واسطِي، مروان بن معاویه فزارِي، مسلم بن
خالد زَنجِي، مُطَرِّف بن مازن صنعانِي قاضِي صَنعاء، معاذ بن موسی جعفرِي، هشام
بن یوسف صَنعانِي قاضِي، وکیع بن جراح بن ملیح رؤاسِي کوفِي، یحیی بن حَسان بن
حیان تنیسِي بکرِي دوست لیث بن سعد، یحیی بن سعید قطان، یحیی بن سُلَیم طائِفِي،
یزید بن عبدالملک نوفلِي، یعقوب بن فصا، یوسف بن خالد سَمتِي، یوسف بن عمرو بن
یزید، یوسف ین یعقوب ماجشون و عده أی زیادی دیگر حدیث روایت نموده است.(1، 2، 6 و
27)
کسانی که از إمام شافعِي حدیث
روایت کرده اند
از إمام
شافعِي، إبراهیم بن أبِي حیه مکِي، أبوثور إبراهیم بن خالد بن أبِي الیمان کلبِي
بغدادِي از شیوخ مسلم و أبِي داود و یکی از فقهاء، إبراهیم بن سراقه، إبراهیم بن
عبدالله حجِي مکِي، إبراهیم بن عیسی بن أبِي أیوب، إبراهیم بن محمد بن أیوب بصرِي،
إبراهیم بن محمد کوفِي، پسر عمویش إبراهیم بن محمد بن عباس شافعِي از شیوخ ابن
ماجه، إبراهیم بن محمد بن هرم مصرِي، إبراهیم بن مُنذر حِزامِي از شیوخ بخارِي، إمام
أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل ذهلی، أحمد بن حجاج مروزِي از شیوخ بخارِي، أحمد
بن خالد خَلَّال بغدادِي از شیوخ ترمذِي و نسائِي، أحمد بن سعید بن بشیر همدانِي
از شیوخ أبِي داود، أحمد بن سنان قَطَّان واسطِي از شیوخ بخارِي و مسلم و أبِي
داود، أحمد بن أبِي شُرَیح رازِي، أحمد بن صالح بن أبِي سریج رازِي از شیوخ بخارِي
و أبِي داود، أحمد بن عبدالله مکِي معروف به قنبل، أحمد بن عبدالرحمن بن وهب وهبِي
مصرِي برادرزاده عبدالله بن وهب از شیوخ مسلم و ابن خزیمه، أبوطاهر أحمد بن عمرو
بن سَرح مصرِي از شیوخ مسلم و أبِي داود، أحمد بن محمد بن إدریس پسر امام شافعی،
أحمد بن محمد بن قاسم بن أبِي بزه بزِي مقرِي، أحمد بن محمد بن ولید أزرقِي مکِي
از شیوخ بخارِي، أحمد بن محمد بن سعید بن جبله صیرفِي بغدادِي، أحمد بن أبِي موسی
مصرِي، أبوعبدالرحمن أحمد بن یحیی بن عبدالعزیز بغدادِي شافعِي متکلم، أحمد بن
یحیی بن وزیر مصرِي از شیوخ نسائِي، إسحاق بن بهلول تنوخِي، إسحاق بن إبراهیم بن
مخلد مروزِي معروف به ابن راهویه، إسحاق بن صغیر عطار، إسحاق بن عیسی بن طباع، أسد
بن سعید بن کثیر بن عفیر مصرِي، إسماعیل بن إبراهیم بن طباطبا علوِي مصرِي، أبوإبراهیم
إسماعیل بن یحیی بن اسماعیل مُزَنِي مصرِي، أبومحمد إسماعیل حمیرِي، إسماعیل رازِي
معروف به طیان، أشهب بن عبدالعزیز مصرِي، أیوب بن سوید رملِي، ابوعبدالله بحر بن
نصر بن سابق خَولانِي مصرِي از شیوخ نسائِي، بشر بن غیاث مریسِي، ابوعمرو حارث بن سُرَیج نَقَّال بغدادِي،
أبوعبدالله حارث بن اسد محاسبِي یکی از مشایخ صوفیه، حارث بن سلیمان رملِي از شیوخ
أبوزرعه رازِي، حامد بن یحیی بلخِي از شیوخ أبوداود، أبوحفص حرمله بن یحیی بن
عبدالله تُجِيبِي مصرِي از شیوخ مسلم، حسن بن إدریس بن یحیی خولانِي مصرِي، حسن بن
أبِي ربیع یحیی بن جعد جرجانِي از شیوخ ابن ماجه، حسن بن عبدالعزیز جروِي مصرِي از
شیوخ بخارِي، أبو حسان حسن بن عثمان زیادِي أخبارِي مشهور، حسن بن علی حلوانِي
مشهور به خلال از شیوخ بخاری و مسلم و أبِي داود و ترمذِي و ابن ماجه، ابوعلی حسن
بن محمد بن صَبَّاح زَعفَرانِي بغدادِي از شیوخ بخارِي و أبِي داود و ترمذِي و
نسائِي و ابن ماجه، حسین بن عبدالسلام
مصرِي معروف به جمل از شعرای مشهور، حسین بن علی قلاس، ابوعلی حسین بن علِي کَرابِيسِي بغدادِي، خالد بن نزار أیلِي مصرِي، داود بن أبِي صالح
مدنِي از شیوخ أبِي داود، أبومحمد رَبیع بن سُلیمان بن عبدالجبار مُرادِي مُؤذن و
راوی کتاب های امام شافعِي و از شیوخ أبِي داود و ترمذِي و نسائِي و ابن ماجه و
ابن خزیمه، رَبیع بن سلیمان بن داود جِیزِي أزدِي از شیوخ أبِي داود و نسائِي،
زبیر بن سلیمان قرشِي مکِي، زکریا بن یحیی مصرِي معروف به وقار یکی از فقهای مذهب
مالکِي، سرج الغول فقیه مصرِي، سعید بن أسد بن موسی بن إبراهیم بن ولید بن
عبدالملک بن مروان أموِي شامِي مصرِي، أبوعثمان سعید بن جهم بن نافع، سعید بن عیسی
بن تلید رعینِي مصرِي از شیوخ بخارِي، سعید
بن کثیر بن عفیر مصرِي از شیوخ بخارِي، سفیان بن سعید جباب، أبومحمد سفیان
بن عیینه هلالِي کوفِي مکِي، سفیان بن محمد فزارِي، سلمه بن شبیب نیشابورِي از
شیوخ مسلم، سلیمان بن داود مهرِي، أبوأیوب سلیمان بن داود بن علِي بن عبدالله بن
عباس هاشمِي قرشِي بغدادِي یکی از فقهاء و از شیوخ بخارِي، سلیمان بن داود
ساذکونِي، سلیمان بن داود عطار، سلیمان بن عبدالعزیز بن أبِي ثابت، أبوحاتم سهل ین
محمد سجستانِي یکی از ائمه زبان عربی و از شیوخ أبِي داود و نسائِي، سوید ین سعید
حدثانِي از شیوخ مسلم، صالح بن عبدالله بن صالح مصرِي، عباس بن فرج ریاشِي،
عبدالحمید بن ولید بن مغیره بصرِي، عبدالعزیز بن سلیم بن میمون کنانِي، أبوعلی
عبدالعزیز بن عمران بن مقلاص خزاعِي مصرِي، ابوالحسن عبدالعزیز بن یحیی بن
عبدالعزیز بن مسلم بن میمون کنانِي مکِي وی به همراه إمام شافعِي به یمن رفت،
عبدالغنِي بن عبدالعزیز عسال، عبدالغنِي بن أبِي عقیل عسال از شیوخ أبِي داود،
عبدالکریم بن محمد جرجانِي قاضِي مکه، إمام أبوبکر عبدالله بن زبیر بن عیسی بن
عبیدالله حُمَیدِي أسدِي قرشِي مکِي از شیوخ بخارِي، أبوصالح عبدالله بن صالح بن
محمد جهنِي کاتب لیث مصرِي و از شیوخ بخارِي، عبدالله بن عبدالحکم بن أعین مصرِي
فقیه مالکِي، عبدالله بن عقیل بغدادِي، عبدالله بن محمد بلوِي، عبدالله بن محمد بن
عباس بن عثمان شافعِي پسر عموی امام شافعِي، عبدالرحمن بن إبراهیم زهرِي،
عبدالرحمن بن إبراهیم دمشقِي معروف به دحیم از شیوخ بخارِي، عبدالرحمن بن عبدالله
بن سوار عنبرِي بصرِي، عبدالرحمن بن عبدالله بن عبدالحکم مصرِي، عبدالرحمن بن
مهدِي بصرِي، عبدالملک بن عبدالعزیز ماجشون فقیه مشهور مالکِي، عبدالملک بن قریب
أصمعِي عالم مشهور در علم لغت، عبدالملک بن هشام مصری دانشمند نحوی و صاحب کتاب
تهذیب السیرة النبویة، عبدوس عطار، عبیدالله بن عبدالخالق مهرِي مصرِي، عبیدالله
بن محمد هارون، علی بن زید بغدادِي، علی بن سلمه لَبَقِي، علی بن سلیمان أخمیمِي،
علی بن سهل بن مغیره رملِي، علی بن عبدالله بن جعفر معروف به ابن مدینِي از شیوخ
بخارِي، علی بن عبدالرحمن بن مغیره معروف به علان، علی بن مسلم ثقفِي، علی بن معبد
بن شداد رقِي، علی الآدم، عمرو بن خالد حرانِي مصرِي از شیوخ بخارِي، عمرو بن أبِي
سلمه تنیسِي، عمرو بن سَوَّاد بن أسود عامرِي مصرِي از شیوخ مسلم، أبونعیم فضل بن
دکین از شیوخ بخارِي، فضل بن ربیع وزیر مشهور، أبوعبید قاسم بن سلام هروِي، قتیبه
بن سعید بغلانِي بلخِي، أبوحنیفه قَحزَم بن عبدالله بن قحزم أسوانِي، أبونهشل
کثیر، أبو زراره لبث بن عاصم قتیانِي مصرِي از شیوخ نسائِي، محفوظ بن أبِي توبه،
محمد بن أبِي بکر مقدسِي از شیوخ بخارِي و مسلم، محمد بن أبِي یعقوب دینورِي، محمد
بن أحمد مصرِي، محمد بن بشر شبِي مکِي، محمد بن خلف عسقلانِي از شیوخ نسائِي و ابن
ماجه، أبویحیی محمد بن سعید بن غالب عَطَّار از شیوخ ابن ماجه، محمد بن سعید بن
أبِي مریم مصرِي، محمد بن عباس مکِي، شیخ
الاسلام ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن عبدالحَکَم بن أعین مصرِي، محمد بن عبدالله
بن محمد بن عباس بن عثمان شافعِي شوهر زینب دختر إمام شافعِي، محمد بن عبدالله
مخرمِي قاضِي حلوان از شیوخ بخارِي، محمد بن عبدالرحیم بن سروش صنعانِي، محمد بن
عبدالعزیز واسطِي از شیوخ بخارِي، محمد بن أبِي عمرو عبدِي، محمد بن قطن، پسرش
أبوعثمان محمد بن محمد بن إدریس شافعِي قاضی
حلب و جزیره، محمد بن مهاجر، محمد بن موسی قطان، محمد بن یحیی بن حسان
تِنِيسِي، محمد بن یحیی بن محمد وزیر، محمد بن یحیی بن أبِي عمرو عدنِي از شیوخ
مسلم، مسعود بن سهل مصرِي، مسلم بن خالد زنجِي مکِي، مصعب بن عبدالله زبیرِي، أبوالولید
موسی بن أبِي الجارود مکِي که از امام شافعِي کتاب الأمالِي و غیره را روایت کرده
و از شیوخ ترمذِي بوده است، نصر مکِي، نمیر بن سعید، هارون بن سعید أیلِي از شیوخ
مسلم، هارون بن عبدالله زهرِي قاضِي، ولید بن مسلم، وهب الله بن رزق الله، وهب
الله بن راشد، یاسین بن عبدالاحد بن أبِي زراره مصرِي از شیوخ نسائِي، یحیی بن
أکثم قاضِي از شیوخ ترمذِي و أبِي حاتم، یحیی بن زکریاء أموِي، یحیی بن سعید قطان
بصرِي، یحیی بن عبدالله خثعمِي، علامه أبویعقوب یوسف بن یحیی قرشِي بُوَیطِي مصرِي،
یوسف بن یزید قراطیِي از شیوخ نسائِي، یوسف بن یعقوب قاضِي مکه، أبویوسف یونُس بن
عبدالأعلی صدقِي از شیوخ مسلم، أبوشعیب مصرِي، أبومروان بن أبِي الخطیب نوفلِي
مکِي و تعدادی زیادی دیگر حدیث روایت کرده اند. و از فقهای بزرگ مذهب شافعی
ابواسحاق فیروزآبادی متوفی سال 476 هجری قمری مولف کتاب المهذب، حجة الإسلام إمام
ابوحامد محمد غزالی متوفی سال 505 هجری قمری و خواجه نظام الملک طوسی متوفی سال
485 هجری قمری می باشند.(1، 2 ، 6 و 27)
توصیف علماء و دانشمندان از إمام
شافعِي
بزرگان،
علماء و عرفاء هریک به نحوی از امام شافعی تحسین و تمجید نموده اند، که عده أی از
آنها قرار ذیل می باشند:
إمام
أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل شیبانِي ذهلِي می گوید: حدیثی را أبوداود از طریق
عبدالله بن وهب و او از سعید بن أبِي أیوب و او از شراحیل بن یزید و او از أبِي
علقمه و او از أبِي هریره روایت کرده، که رسول الله(ص) فرمودند: (إِنَّ الله
یَبعَثُ لَهَذِهِ الأُمَّةِ عَلَی رَأسِ کُلُ مِائَةِ سَنَةٍ مَن یُجَدِّدُ لَهَا
أَمرَ دِينِهَا.) ترجمه: خداوند(ج) در سر هر صد سال مجددی را می فرستد، تا سنت
رسول خدا را نگهدارد، و در استواری پایه های دین خدا و استحکام آن تلاش نماید.
إمام أحمد می گوید: وقتی که نگاه کردم، در سده اول عمر بن عبدالعزیز را فرستاد، و
در سده دوم امام شافعی را. عبدالله بن أحمد بن حنبل می گوید: برای پدرم گفتم: إمام
شافعی چگونه مردی است، که شما از او این قدر تعریف و توصیف می کنید؟ پدرم گفت: پسرم! امام شافعی مانند خورشید است برای
جهان و مردم او را بمنزله عافیت بدن می پندارند، آیا با این منزلت کسی برای او خلف
و جانشینی پیدا کرده می تواند؟
أبویعقوب
إسحاق بن إبراهیم تمیمِي حنظلِي مروزِي معروف به ابن راهوَیه می گوید: أحمد بن
حنبل را در مکه ملاقات کردم، برایم گفت: بیا که برای تو مردی را نشان دهم، که هنوز
چشم تو به مثل آن نیفتاده باشد، و مرا به نزد شافعی برد.
أحمد بن
شعیب نسائی می گوید: شافعی در نزد ما یکی از علمای ثقه و قابل اعتماد است.
أبوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابورِي می گوید: زبیر بن عبدالواحد به
نقل از عباس بن فضل در أرسُوف( شهری در
ساحل بحیره مدیترانه بین شهرهای قیساریه و یافا) و او از محمد بن عوف و او از احمد
بن حنبل آورده است: شافعی در چهار علم فیلسوف بود: در علم لغت، در علم رسیدگی به
چگونگی اختلافات مردم، در علم معانی و در علم فقه.
أبوثور
إبراهیم بن خالد بن أبِي الیمان کلبِي بغدادِي می گوید: عبدالرحمن بن مهدی برای
شافعی نوشت، که برای او کتابی دربارۀ معانی قرآن، اخبار درست، حجت اجماع و بیان
ناسخ و منسوخ از قرآن و سنت تالیف نماید، و او رساله أی را برای او نوشت، در صورتی
که هنوز جوان کم سن و سالی بود. عبدالرحمن بن مهدی می گوید: وقتی کتاب الرساله
امام شافعی را دیدم، از خود بیخود شدم، چرا که در حقیقت من کلام مردی دانا، فصیح و
خیرخواه را دیده بودم، بدین خاطر در حق إمام شافعی زیاد دعا می کنم.
(أبو
العباس محمد بن یزید أزدِي بصرِي معروف به) مُبَرَّد می گوید: إمام شافعی واردترین
و دانسته ترین مردم در علم قرائت بود.
ابوبکر
عبدالله بن زبیر أسدی مکِي حمیدِي گفته است: محمد بن إدریس شافعِي سردار فقهاء
بوده است.
از محمد
بن محمد شافعِي روایت است که در مکه حلقۀ درسی از برای جوانان در مسجدالحرام بود،
که در رأس آن عبدالله بن عباس قرار داشت، و بعد از ابن عباس، عطاء بن أبِي رباح در
رأس آن حلقه قرار گرفت، و بعد از او عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج و بعد از او
مسلم بن خالد زنجِي و بعد از او أبوعثمان سعید بن سالم قداح (خراسانِي ساکن مکه) و
بعد از او محمد بن إدریس شافعِي قرار گرفتند.
أبوموسی
یونس بن عبدالأعلی(صدقي مصرِي) می گوید: إمام شافعِي همیشه به اندازه فهم ما با ما
صحبت می کرد، و اگر به اندازه فهم خود صحبت می کرد، عقل ما از درک آن عاجز بود.
أبوعبید
قاسم بن سلام هروِي می گوید: من فصیح تر، عاقل تر و پرهیزگار تر از امام شافعِي
ندیدم.
ابوزکریا
یحیی بن أبِي طاهر أزدِي سُلماسِي درباره دانش امام شافعِي گفته است: امام شافعِي
إمام الائمه، مفتی امت و چراغی درخشندۀ در میان تاریکی ها بود، او تفسیر ابن عباس،
حدیث ابن عمر، فقه معاذ، قضاء علی، فرائض زید، قرائت ابی و شعر حسان را می دانست و
کلامش تفریق کنندۀ بین حق و باطل بود.
إبراهیم
بن محمد بن عرفة أبِي عبدالله عتکِي واسطِي معروف به نقطویه نحوِي می گوید: مثال
شافعِي در بین علماء مثل بدر در بین ستارگان است.
داود بن
علی ظاهرِي در کتابی که در مناقب امام شافعی جمع آوری نموده، آورده است: آنچه برای
شافعی جمع گردیده، برای دیگران نیست، و آن شرف در نسب، درستی در دین و اعتقاد،
سخاوت در نفس، شناخت درست حدیث از روی صحت و سقم، ناسخ و منسوخ و حفظ کتابت، سنت و
سیرۀ خلفای راشدین و نیکوئی تصنیف آن و بودن دوستان و شاگردان برجسته می باشد.
یحیی بن
سعید قطان می گوید: فردی را داناتر و فقیه تر از شافعِي ندیدم، و من نیز در هر
نماز وی را فراموش نمی کنم، و او را مشمول دعای خیر خویش قرار می دهم.
أبِي
عبدالله محمد بن إبراهیم فوشنجِي شعری در توصیف امام شافعِي سروده، که ابیاتی از
آن چنین است:
وَ
مِن شُعَبِ الإِیمانِ حُبُّ ابنِ شافع
وَ فرضٌ أکیدٌ حُبُّهُ لَا تَطَوُّعُ
وَ إِنِّي حیاتِي شافعِيُّ فإن أَمُت
فَتَوصِيَتِي بعدِي بِأَن یتشَفَّعُوا
ربیع بن
سلیمان بن عبدالجبار مرادِي می گوید: از إمام شافعِي شنیدم، که می گفت: بهترین مردم
بعد از رسول الله(ص) ابوبکر و بعد عمر و بعد عثمان و بعد علی بوده اند. ربیع بن
سلیمان می گوید: به همراه إمام شافعِي از مکه به قصد رفتن به منی برآمدیم، او در
هر منزلی که می رسید، و هر جماعتی را که ملاقات می کرد، این شعر را زمزمه می نمود:
یَا راکباً قِف بالمحصَّب من مِنَی وأهتِف بقاعِدِ خَیفِهَا وَالناهِض سَحراً إذا سار الحجِيجُ إلی منی
فیضاً کمُلتطم الفرات
الفائضِ إن کانَ رَفضاً
حُبُّ أل محمدٍ فلیشهدِ الثَقَّلا ن أنِّي رافضِي
ترجمه: ای سواره در ریگزار منی ایساده شو، و
همه أی حجاج را به شمول آنانی که در خیف نشسته و یا در حال نماز گزاردن هستند را
صدا بزن، وبه هنگام سحر که حجاج سیل آسا به سوی منی می آیند و مثل رود فرات مواج و
پر تلاطم می باشند، به آنها بگو: اگر دوست داشتن خاندان پیامبر اسلام(ص) رافضی گری
است، همگی انسان ها و جنیات شهادت دهند که من رافضی می باشم.
إمام
أبوعبدالله محمد بن محمد بن غانم در کتاب مناقب شافعِي می نویسد: إمام شافعِي إمام
در علم لغت بوده است.
مصعب بن
عبدالله زبیري می گوید: من کسی را دانسته تر از إمام شافعِي در دانستن ایام الناس
ندیدم.
إمام أبوالعباس أحمد بن عمر بن سُرَیج بغدادِي می
گوید: إمام شافعی از دانسته ترین مردم در علم أنساب بود، و او در دانستن انساب
زنان و مردان آگاهی کامل داشت.
محمد زهري
النجار از علمای ازهر مصر در مقدمه کتاب الام می نویسد: امام شافعی در علوم فلک،
نجوم و طب نیز آگاهی داشته است.(1، 2، 6، 13، 14 و 20)
توصیف إمام شافعِي در کتب بزرگان
إمام محمد
بن حبان بستی در کتاب تقریب الثقات إمام شافعِي را در شمار ثقات آورده، و می
نگارد: إمام أبوعبدالله محمد بن إدریس شافعِي رحمة الله علیه و رضوانه از جمله تبع
الاتباع بوده و تولد او در مکه در سال 150 هجری قمری همان سالی که إمام أبوحنیفه
در آن وفات یافت می باشد، نامبرده در سال 204 هجری قمری در فسطاط(موضعی در مصر)
وفات یافت.(9)
إمام
أبومحمد عبدالرحمن بن أبِي حاتم رازِي در کتاب الجرح والتعدیل آورده است: إمام
شافعی مکِي الاصل و مصرِي الدار بوده، و در سرزمین مصر وفات یافته است. ابن ابی
حاتم به نقل از ؤبوزرعه رازِي گفته است: إمام احمد بن حنبل کتاب های إمام شافعِي
را مطالعه نمود، و کتابی را در مناقب وی نگاشته است.(4)
إمام شهاب
الدین أبِي الفلاح عبدالحي بن أحمد بن محمد بن عماد حنبلِي در کتاب شذرات الذهب می
نویسد: شافعِي در سال 150 هجری قمری در غزه یا عسقلان یا یمن یا منی متولد گردید،
و در مکه نشوء و نما کرد، و در هفت سالگی قرآن را حفظ نمود، و در ده سالگی مؤطاء
را به خاطر سپرد، وفقه را در نزد مسلم بن خالد زنجِي فراگرفت، و در پانزده سالگی
اجازۀ فتوی یافت، و بعد به نزد إمام مالک به مدینه رفت، و باز در سال 195 هجری
قمری به بغداد رفت، و علماء به گرد او جمع شدند، و از او علم فراگرفتند، و دو سال
در بغداد باقی ماند، و در آن جا کتاب قدیمش را تصنیف نمود، و باز به مکه مراجعت
کرد، و باز در سال 198 هجری به بغداد رفت، و یک ماه در آن شهر بود، و باز دوباره
رهسپار مصر شد، و در آن جا کتاب جدیدش موسوم به ام و امالی الکبری و املاءالصغیر و
مختصرالبیوطِي ومختصرالمزنِي ومختصرالربیع والرساله وسنن را تصنیف نمود. إمام شافعِي
شاعری برجسته بود، و او را اشعار زیادی است، اشعار إمام شافعِي در جهت توصیف و
تقرب به صاحبان مال، جاه و سلاطین نبوده، بلکه اغلب در باب علم، حکمت، مناجات،
دعاء، استغفار و ندامت بر ارتکاب معاصی بوده است. اشعاری چند از او را ابن عماد
حنبلِي در کتاب شذرت الذهب آورده، که یکی از آن ها شعری خطاب به ابن أرزق می باشد،
و چنین است.
إِنَّ
الَّذِي رُزِقَ الیَسار وَ لَم یُصب
حَمداً وَ لَا أجراً لَغَیرُ موَفَّقِ
الجد یُدنِي کل
أمر شاسع والجد یفتح کل باب مغلق
وَ
إذا سمعت بأن مجدوداً حوی عوداً فأثمر فِي یدیه فَصَدق وَ إذا سمعت بأن محروماً أتی
ماء لیشربه فغاض فحقِّق
لَو
کانَ بِالحیل الغنی لوجدتنِي بنجومِ أقطارِ السماءِ تَعَلُّقِي
لکن من رِزق الحجا حُرمَ الغنی
ضِدّانِ مفترقانِ أیُّ تفرُّق
وَ
أحق خلق الله بالهم
امرؤ ذو همة یبلی برزق
ضیق وَمِنَ الدلیلِ علی القضاءِ
وَکونِهِ بؤسُ اللبیبِ وطیبُ عیشِ
الأحمق (5)
حافظ ابن
کثیر دمشقِي راجع به مشکلات و محنت های که إمام شافعِي کشیده است در کتاب البدایة
والنهایة می نویسد: ابن أبِي حاتم از أبِي بشر دولابِي و او از محمد بن إدریس وراق
حمیدِي و او از حمیدِي و او از شافعِي روایت نموده، که وی متولی قضای نجران قسمتی
از اراضی یمن گردید، عده أی بر وی تعصب ورزیده و از او در نزد خلیفه هارون الرشید
سخن چینی کردند، و خلیفه را واداشتند تا در سال 184 هجری قمری که إمام شافعِي 48
ساله بود، او را سوار بر قاطری در غل و زنجیر به بغداد بخواهد. امام شافعی را در
نزد هارون الرشید بردند، در حالی که امام محمد بن حسن (شیبانی شاگرد امام
ابوحنیفه) نیز در مجلس حضور داشت، هارون الرشید با إمام شافعِي به مناظره پرداخت،
اما امام محمد به علم و تقوی او اقرار کرده، از او تعریف و تمجید نمود، و برائتش
را تصدیق کرد، و گفت که اتهامات وارده بر وی بی اساس است، و او را در نزد خود
نشاند، احترام کرد، و در منزلش جای داد. و این در حالی بود که امام ابویوسف یک سال یا دو سال قبل از آن
وفات یافته بود. هارون الرشید نیز مبلغ یک هزار و به روایتی پنج هزار دینار برای
امام شافعی بطور تحفه اعطا نمود. در کتاب البدایه والنهایه آمده است: بُوَیطِي می گوید: از إمام شافعی شنیدم، که می
گفت: شما را به اصحاب حدیث سفارش می کنم، چون آن ها درست کار ترین مردم هستند.
امام شافعِي می گفت: من وقتی شخصی از اصحاب حدیث را می بینم، مثلی اینکه شخصی از
اصحاب رسول الله(ص) را دیده باشم، خداوند به آنها جزای خیر دهد که بر ما اصل را
محفوظ نگهداشتند، بدین جهت آن ها را بر ما برتری است، و از اشعار إمام شافعِي در
این باره می باشد:
کُلُّ العُلُومِ سِوَی القُرآنِ
مَشغَلَةً إلاَّ الحَدِيثٌ وَ إِلاَّ
الفِقهُ فِي الدِّینِ العِلمُ مَا کَانَ
فِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا وَ مَا سِوَی
ذَاکَ وَسوَاسُ الشِّیَاطِينِ
ترجمه: هر علمی به غیر از قرآن مشغله است، مگر حدیث
و فقه در دین، وعلم آن است که در آن از حدیث گفته شود، و غیر از این وسواس شیاطین
است.(3)
إمام حافظ
ابوعبدالله محمد بن عثمان ذهبِي در کتب
الکاشف و سیر اعلام النبلاء آورده است: امام، عالم عصر، ناصر الحدیث، فقیه الملة ابوعبدالله
محمد بن إدریس شافعِي مطلبِي از خویشاوندان و عموزادگان رسول الله(ص) بوده، زیرا
مطلب برادر هاشم پدر عبدالمطلب پدر بزرگ پیامبر اسلام(ص) می باشد. اکثریب مؤرخین
ولادت او را در غزه گفته اند، و می گویند: پدرش ادریس در جوانی وفات یافت، و او
یتیم در نزد مادرش باقی ماند، و مادرش در دو سالگی او را به مکه منتقل نمود، او در
ابتداء تیراندازی آموخت، و چنان از هم ردیفانش پیشی گرفت، که از هر ده تیر او نه
تیرش به هدف می خورد، و باز به آموزش زبان و شعر عربی روی آورد، و در آن نیز سرآمد
روزگارش گردید، و بعد به فراگیری فقه پرداخت. امام شافعی در شهرش از مسلم بن خالد
زنجی مفتی مکه، داود بن عبدالرحمن عطار، عمویش محمد بن علی بن شافع(او پسر عموی
عباس جد شافعی بود)، سفیان بن عیینه، عبدالرحمن بن أبِي بکر مُلَیکِي، سعید بن
سالم، فُضَیل بن عیاض و عده أی دیگر علم آموخت، و در بیست و چند سالگی به مدینه
رفت، در نزد امام مالک الموطا را فراگرفت، از دیگر اساتیذ امام شافعی در مدینه
ابراهیم بن أبِي یحیی، عبدالعزیز دَراوردِي، عَطَّاف بن خالد، إسماعیل بن جعفر،
ابراهیم بن سعد و دیگر همردیفان شان بودند. او در یمن از مطرف بن مازن و هشام بن
یوسف قاضی و تعدادی دیگر علم آموخت. و در بغداد در نزد محمد بن حسن شیبانِي فقیه
عراق، إسماعیل بن علیه، عبدالوهاب ثقفِي و گروهی دیگر شاگردی کرد. احمد بن إبراهیم
طائِي اقطع از قول مزنِي می گوید: از امام شافعی شنیدم، که می گفت: من هفت ساله
بودم که قرآن را حفظ نمودم، و ده ساله بودم که موطا را حفظ کردم. در مناقب امام
شافعی آبرِي آورده است: از زبیر بن عبدالواحد همدانی شنیدم، که می گفت: علی بن
محمد بن عیسی به نقل از ربیع بن سلیمان می گوید: امام شافعی در همان روزی متولد
گردید، که امام ابوحنیفه در آن روز وفات یافت. امام شافعی ملقب به ناصرالحدیث
بوده، و به حدی در نوجوانی به علم فقه مهارت یافت که مسلم بن خالد زنجِي برایش
اجازۀ فتوا داد. ذهبِي می نویسد: ربیع به نقل از حمیدِي می گوید: مسلم بن خالد
زنجِي برای امام شافعِي می گفت: ای اباعبدالله فتوا دادن را شروع کن، به خداوند
سوگند! وقت آن رسیده است، که تو فتوا دهی، و این در حالی بود، که امام شافعی
پانزده ساله بود. معمر بن شبیب می گوید: از مامون شنیدم، که می گفت: شافعی را در
همه چیز امتحان کردم، و او را کامل یافتم. احمد بن محمد نواسه دختری امام شافعی می
گوید: از پدر و عمویم شنیدم، که می گفتند: هرگاه سفیان ابن عیینه در تفسیر آیه أی
پرسشی می داشت به نزد امام شافعی می آمد، و از او سوال می کرد. تمیم بن عبدالله می
گوید: از سُوَید بن سعید شنیدم، که می گفت: در نزد سفیان بودم، شافعی آمد، سلام
کرد و نشست. ابن عیینه حدیثی سوزناک و رقت آوری را روایت نمود، که بر اثر آن
شافعِي غش کرد، کسی گفت: یا ابامحمد! محمد بن ادریس مرده است. ابن عیینه گفت: اگر
او بمیرد، اهل زمانه اش همگی مرده اند. حاکم به نقل از أباسعید بن أبِي عثمان و او
از حسن ابن صاحب الشاشِي و او از ربیع روایت نموده، که گفت: از شافعی شنیدم، که از
وی دربارۀ قرآن سوال گردید؟ گفت: اف، اف، قرآن کلام خداوند است، و هر کسی بگوید:
قرآن مخلوق است، به تحقیقی که کافر می شود. ربیع بن سلیمان می گوید: از شافعی
شنیدم، که می گفت: اگر کسی به اسمی از اسماء خداوند(ج) سوگند یاد کند حانث می شود،
و بر او کفاره است، زیرا اسم الله تعالی غیر مخلوق است، و اگر کسی به کعبه و به
صفا و مروه سوگند یاد کند بر او کفاره نیست، زیرا آن ها مخلوق اند. ابوحاتم می
گوید: حرمله گفت: از شافعی شنیدم، که می گفت: خلفاء پنج کس بوده اند: ابوبکر، عمر،
عثمان، علی و عمر بن عبدالعزیز. حارث بن سریج می گوید: از یحیی قطان شنیدم، که
گفت: من به حضور خداوند شافعی را دعا می
کنم، خاصتا او را. ابوبکر بن خلاد می گوید: من در عقب هر نماز خود شافعی را دعا می
کنم. حسین بن علی کرابیسِي می گوید: شافعی می گفت: هر متکلمی که از کتاب و سنت
صحبت کند، صحبتش جدی است، و غیر از آن هذیان است. زکریا ساجِي از احمد بن مَردَک رازِي
روایت نموده، که می گوید: از عبدالله بن صالح دوست لیث شنیدم، که می گفت: ما در
مجلس امام شافعی بودیم، او درباره تثبیت حدیث خبر واحد از رسول الله(ص) صحبت نمود،
آن را یادداشت کردیم، و به نزد ابراهیم بن علیه رفتیم، و او از شاگردان ابوبکر اصم
بود، که در نزدیک باب الصوفی حلقه أی درسی داشت، وقت مطالب امام شافعی را بر وی
خواندیم، بر بطلان آن دلیل آورد، و آنچه را او گفت نوشتیم، و باز به نزد امام
شافعی برگشتیم، وقتی مطالب ابراهیم بن علیه را بر امام شافعی خواندیم او نظرات وی
را نقض و باطل اعلام نمود، و گفت: ابن علیه گمراه است، و در باب الضوال نشسته است،
مردم را گمراه می سازد، امام ذهبِي می گوید: ابراهیم موصوف از بزرگان جهمیه بود،
برخلاف پدرش اسماعیل که شیخ المحدثین و امام بود. محمد بن إسحاق بن خزیمه می گوید:
از ربیع شنیدم، که می گفت: و قتی امام شافعی با حَفص الفَرد(متکلم مشهور معتزلی
ساکن مصر) مناظره کرد، حفص گفت: قرآن مخلوق است، شافعی برایش گفت: تو به پروردگار
بزرگ کافر شدی. ساجِي به نقل از ابراهیم بن زیاد أبلِي می گوید: از بُوَیطِي
شنیدم، که می گفت: از امام شافعی سوال نمودم: آیا می توانم پشت سر رافضِي نماز
بخوانم؟ گفت: پشت سر رافضی، قدرِي و مُرجِي نماز نخوان. گفتم: صفت آن ها را برایم
بگو. گفت: او کسی که می گوید: ایمان تنها قول است، او مرجی است. و او کسی که می
گوید: آن دو حضرت ابوبکر و حضرت عمر امام نیستند(مستحق خلافت نمی باشند)، او رافضی
است. و او کسی که می گوید: اختیار در دست خود ماست، او قدری است. أبوعبدالله بن
مَندَه می گوید: ربیع گفته است: أشهب بن عبدالعزیز را در حالی دیدم که سجده می کرد
و در سجده اش می گفت: بار الها! تو شافعی را بمیران، تا علم مالک از بین نرود. این
مطلب برای شافعی رسید، و او این شعر را انشاء نمود:
تَمَنَّی رجالٌ أن أَمُوتَ وَ
إن أَمُت فَتَلکَ سَبِيلٌ لَستُ
فِيهَا بِأوحَدِ فَقُل للذِي یَبغِي
خَلافَ الذِي مَضَی
تَهَیَّأ لأخری مثلِها
فَکَان قَد وَ قَد عَلِمُوا لَو یَنفَعُ الِلمُ
عندَهُم لَئِن مِتُّ ما الدَّاعي عَليَّ
بِمُخَلدِ
ترجمه:
مردانی آرزو می کنند که من بمیرم، و اگر من بمیرم مهم نیست زیرا این راهی است که
همگی در این راه خواهند رفت، و من تنها نیستم. برای آن کس که خلاف آنچه را گذشته
است آرزو می کند بگوئید: برای خودهم مثل آنچه را رخ داده انتظارش را بکشد. و این
را بدانند اگر علم در نزد ایشان ارزشمند است، من هم بیمرم نیست که برای همیشه داعی
پیدا نشود. ابن خزیمه و دیگران می گویند: مزنِي گفت: در مریضی که امام شافعی از آن
وفات یافت به عیادت او رفتم، برایش گفتم: یا ابا عبدالله! در چه حال هستید؟ سرش را
بلند کرد، و گفت: در حالی هستم، که دنیا را ترک می کنم و از برادرانم جدا می گردم،
از لغزش هایم پشیمانم، به سوی پروردگارم می روم، نمی دانم آیا به سوی جنت رهسپارم،
که خوشحال باشم، یا به طرف دوزخ روانم و عذاب می کشم، و بعد گریه کرد، و این شعر را
سرود:
وَ لما
قَسَا قَلبِي وَ ضَاقَت مَذاهبِي
جَعَلتُ رَجائِي دُونَ عَفوِکَ سُلَّما
تَعاظَمَنِي ذَنبِي فَلَمَّا
قَرَنتُهُ بِعَفوِکَ رَبِي کان
عَفوُکَ أَعظَما
فَما
زِلتَ ذا عَفوٍ عن الذَّنب لم تَزَل
تَجودُ وَ تَعفُو مِنَّةً
وَ تَکَرُّما فإن تنتقم منِي فلستُ بآیسٍ
و لو دخلت نفسِي بجرمِي جهنما
وَ لَولاکَ
لم یُغوَ بإبلیس عابد
فکیف و قَد أغوی صَفِيَّکَ آدَما
و إنِي لاتي الذنب أعرفُ قَدرَهُ
وَ أَعلَمُ أنَّ اللهَ یَعفُو
تَرَحُّما
ترجمه: وقتی که قلبم سیاه شود، و دریچه ها برایم تنگ
گشتند، امید را برای عفوت نردبانی قرار دادم. وقتی که گناهانم را بزرگ شمردم و آن
ها را با عفو و بخشش تو مقایسه کردم، متوجه شدم، که عفو تو بزرگ تر است. تو مدام
گناهان را می بخشائی و همیشه از روی منت و تکریم بخشش و عفو داری. اگر از من
انتقام بگیری هرگز مایوس نمی شوم هرچند مرا به خاطر گناهانم به جهنم اندازی. اگر
هیچ عابدی به شیطان سرگرم نمی شود، پس چرا منتخب تو یعنی آدم را گمراه کرد. و اگر
گناهانم بخشیده شود، من قدر آن را می شناسم و می دانم که خداوند بخشنده و با رحم
است.(6 و 7)
أبِي
العباس احمد بن محمد بن ابراهیم بن أبِي بکر بن خلکان در کتاب وفیات الأعیان أورده
است: نسب إمام شافعِي در عبدمناف با نسب رسول الله(ص) یکجا می شود. شافع از اجداد
وی در آخر حیات پیامبر اسلام(ص) ایشان را دیده است و سائب پدر شافع صاحب پرچم قریش
در غزوه بدر بود، به اسارت مسلمانان درآمد، و با دادن فدیه خویشتن را آزاد کرد، و
بعد مسلمان شد. ابن خلکان می نویسد: إمام شافعی شخصیتی کثیر المناقب، جامع المفاخر
و بی بدیل بود، او به کتاب خدا، سنت رسول الله، کلام و آثار صحابه، اقاویل علماء،
و غیر از جمله کلام، لغت و شعر عرب آگاهی کامل داشت، تا جائی که (دانشمند بزرگ
أبوسعید عبدالملک بن قریب) اصمعِي با همه عظمتش در دانستن شعر، ادبیات و فرهنگ عرب
اشعار خود را در نزد امام شافعی می خواند، و امام احمد بن حنبل می گفت: من ناسخ و
منسوخ حدیث را نمی دانستم تا وقتی که با شافعی ننشستم، و ابوعبید قاسم بن سلام
هروی می گفت: من مردی کامل تر از امام شافعی سراغ ندارم.(15)
عارف بزرگ
شیخ ابِي حامد محمد بن أبِي بکر إبراهیم فریدالدین عطار نیشابورِي در کتاب
تذکرةالاولیاء می نویسد: آن سلطان شریعت و طریقت، آن بُرهان محبت، آن مفتی اسرار
الهی، آن مهدی اطوار نامتناهی، آن وارث و ابن عم نبی، وتد عالم شافعی مطلبی رضی
الله عنه، شرح او دادن حاجت نیست که همه عالم پرنور از شرح صدر اوست. فضایل و
مناقب او وشمایل او بسیار است. وصف او این تمام است که شُعبۀ دوحۀ –درخت تناور
پرشاخ و برگ و پرسایه- نبوی است، و میوۀ شجرۀ مصطفوی است، و در فراست و سیاست و
کیاست یگانه بود، و در مروت و فتوّت اعجوبه بود. هم کریم جهان بود و هم جواد زمان،
و هم افضل عهد و هم اعلم وقت، و هم حجة الائمة من قریش، هم مقدّم قَدِمُوا آلَ
قُرَیشٍ. ریاضت و کرامت او نه چندان است که این کتاب حمل آن تواند کرد، در
سیزده سالگی در حرم گفت: سَلُونِي مَا شِئتُم، و در پانزده سالگی فتوی می
داد. احمد بن حنبل که امام جهان بود و سیصدهزار حدیث حفظ داشت، به شاگردیِ او آمد،
و در غاشیه داری سر برهنه کرد. قومی بر وی اعتراض کردند که: مردی بدین درجه در پیش
بیست و پنج ساله أی می نشیند، و صحبت مشایخ و استادان عالی ترک می کند. احمد گفت:
هرچه ما یاد داریم معانی آن می داند، که اگر او به ما نیفتادی، ما بر درخواستیم
ماند – که از حقایق و اخبار و آیات آنچه فهم کرده است- ما حدیث بیش ندانستیم، اما
او چون آفتابی است جهان را، و چون عافیتی است خلق را. و هم احمد گفت: درِ فقه بر
خلق بسته بود، حق تعالی آن درببست او گشاده کرد. و هم احمد گفت: نمی دانم کسی را
که منت او بزرگتر است بر اسلام در عهد شافعی إلا شافعی را. و هم احمد گفت که:
شافعی فیلسوف است در چهار علم: در لغت و اختلاف الناس و علم فقه و علم معانی. و هم
احمد گفت: در معنی این حدیث که مصطفی علیه السلام فرمود که: بر سر هر صد سال مردی
را برانگیزانند تا دین من در خلق آموزاند، و آن شافعی است. و ثوری گفت: اگر عقل
شافعی را وزن کردندی با عقل یک نیمۀ خلق، عقل او را جمع آمدی. و بلال خواص گوید که
از خضر پرسیدم که در حق شافعی چه گوئی؟ گفت: از اوتاد است. و در ابتدا در هیچ
عروسی نرفتی و پیوسته گریان و سوزان بودی، هنوز طفل بود که خلعت هزار ساله در سر
او افگندند، پس به سلیم راعی افتاد، و در صحبت او بسی بود، تا در تصرف بر همه سابق
شد، چنانکه عبدالله انصاری گوید: من مذهب او ندارم، اما شافعی را دوست می دارم، از
آن که در هر مقامی که می نگرم او را در پیش می بینم.(12)
شافعی
گوید که رسول را علیه السلام به خواب دیدم. مرا گفت: ای پسر تو کیستی؟ گفتم: یا
رسول الله یکی از گروه تو. گفت: نزدیک آی! نزدیک شدم. آب دهن خود بگرفت تا به دهن
من کند. من دهن باز کردم – چنانکه به لب و دهان و زبان من رسید – پس گفت: اکنون
برو که خدای یار تو باد. و هم در آن ساعت علی مرتضی را به خواب دیدم که انگشتری
خود بیرون کرد و در انگشت من کرد، تا علم علی و نبی بر من سرایت کند. چنانکه شافعی
شش ساله بود که به دبیرستان می رفت و مادرش زاهده أی بود از بنی هاشم و مردم امانت
بدو می سپردندی. روزی دو کس بیامدند و جامه دانی بدو سپردند. بعد از آن یکی از آن
دو بیامد و جامه دان خواست. به خوی خوش بدو داد. پس از چندی آن دیگری بیامد و جامه
دان طلبید. گفت: به یار تو دادم. گفت:(مگر) نه قرار کردیم که تا هر دو حاضر نباشیم
باز ندهی؟ گفت: بلی! گفت: اکنون چرا دادی؟ مادر شافعی ملول شد. شافعی درآمد، و
گفت: ای مادر! چرا ملول شده أی؟ حال باز گفت. شافعی گفت: هیچ باک نیست. مدعی کجاست
تا جواب بگویم! مدعی گفت: منم! شافعی گفت: جامه دان تو برجاست، برو یار خود بیاور
و بستان. آن مرد را تعجب آمد و موکل قاضی، که آورده بود، متحیر شد، از سخن او و
برفتند. بعد از آن به شاگردی مالک افتاد، و مالک هفتاد و اند ساله بود. بر درِ
سرای مالک بنشست و هر فتوی که بیرون آمدی بدیدی و مستفتی را گفتی: باز گرد و بگوی
که بهتر از این احتیاط کن. چون بدیدی حق بدست شافعی بود، و مالک بدو می نازیدی و
در آن وقت خلیفه هارون الرشید بود.(12)
نقل است
که هارون شبی با زُبَیده مناظره کرد. زبیده هارون را گفت: ای دوزخی! هارون گفت:
اگر من دوزخی ام فَأَنت طالِقٌ. از
یکدیگر جدا شدند. و هارون زبیده را عظیم دوست می داشت. نفیر از جان او برآمد.
منادی فرمود و علمای بغداد را حاضر کرد، و این مسئله را فتوی کردند. هیچ کس جواب
ننوشت. گفتند: خدای داند که هارون دوزخی است یا بهشتی است. کودکی از میان برخاست،
و گفت: من جواب دهم! خلق تعجب کردند، و گفتند: مگر دیوانه است؟ جائی که چندین
علمای فحول عاجزاند او را چه مجال سخن بُود؟ هارون او را بخواست، و گفت: جواب گوی!
گفت: حاجت تو راست به من یا مرا به تو؟ گفت: به تو. شافعی گفت: پس از تخت فرود آی
که جای علما بلند است. خلیفه او را بر تخت نشاند. پس شافعی گفت: اول تو مسألۀ مرا
جواب ده، تا آنگاه من مسأله تو را پاسخ دهم. هارون گفت: سوال چیست؟ گفت: هرگز بر
هیچ معصیتی قادر شده أی و از بیم خدای باز ایستادای؟ گفت: بلی! به خدای که چنین
است. گفت: من حکم کردم که تو از اهل بهشتی. علما آواز برآوردند: به چه دلیل و حجت.
گفت: به قرآن که حق تعالی می فرماید: (وَ أَمَّا مَن خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ
نَهَی النَّفسَ عَنِ الهَوَی، فَإِنَّ الجَنَّة هِیَ المَأوَی.) ترجمه: هر که
او قصد معصیت کند و بیم خدای او را از آن
باز داشت، بهشت جای اوست. سوره النازعات آیات چهلم و چهل و یکم. همه فریاد
برآوردند، و گفتند: در حال طفولیت چنین بود، در شباب چون بود؟(12)
نقل است
که یک بار در میان درس ده بار برخاست و بنشست. گفتند: چه حال است؟ گفت: علوی زاده
أی بر در بازی می کند. هر بار که در برابر من می آید(به) حرمت او را بر می خیزم،
که روا نبود فرزند رسول باز آید و بر نخیزی.(12)
نقل است
که وقتی کسی مالی فرستاد، تا بر مجاوران مکه صرف کنند و شافعی آنجا بود، بعضی از
آن مال نزدیک او بردند، گفت: خداوند مال چه گفته است: گفت: او وصیت کرده است که
این مال به درویشان متقی دهید. شافعی گفت: مرا از این مال نشاید گرفت. من نه متقی
ام. و نگرفت.(12)
نقل است
که وقتی از صنعا به مکه آمد و ده هزار دینار با وی، گفتند: ضیاعی باید خرید یا
گوسفند. از بیرون مکه خیمه أی بزد، و آن زر فرو ریخت، هرکه می آمد، مشتی به وی می
داد،( هنگام) نماز پیشین هیچ نماند.(12)
نقل است،
که از بلاد روم هر سال مال بسیار می فرستادند - به هارون الرشید - یک سال رهبانی
چند بفرستادند، تا با دانشمندان بحث کنند، اگر ایشان بدانند مال بدهیم، و الا از
ما دیگر مال مطلبید، چهارصد مرد ترسا بیامدند، خلیفه فرمود، تا منادی کردند، و
جمله علمای بغداد بر لب دجله حاضر شدند، پس هارون شافعی را طلبید، و گفت: جواب
ایشان ترا می باید کرد. چون همه لب دجله حاضر شدند، شافعی سجاده بر دوش انداخت، و
برفت، و بر سر آب انداخت، و گفت: هرکه باما بحث کند، این جا آید. ترسایان چون آن
بدیدند، جمله مسلمان شدند، و خبر به قیصر روم رسید، که ایشان مسلمان شدند (بردست
شافعی) قیصر گفت: الحمدلله که آن مرد این جا نیامد، که این جا آمدی زنارداری
نماندی.(12)
نقل است
که جماعتی با هارون گفتند: شافعی قرآن حفظ ندارد – و چنان بود – لیکن قوه حافظۀ او
چنان بود که هارون خواست امتحان کند، ماه رمضان امامیش فرمود. شافعی هر روز جزوی
قرآن مطالعه می کرد و هر شب در تراویح بر می خواند تا در ماه رمضان همۀ قرآن حفظ
شد. و در عهد او زنی بود که دو روی بود. شافعی خواست که او را بیند. به صد دینار
او را عقد کرد، و بدید. و پس طلاق داد. و به مذهب احمد حنبل هر که یک نماز عمدا
رها کند، کافر شود. و به مذهب شافعی نشود، او را عذابی کنند که کفار را نکنند.
شافعی احمد را گفت: چون یکی ترک نماز کند، و کافر شود، چه کند، تا مسلمان شود؟
گفت: نماز کند. شافعی احمد را گفت: نماز چون درست بُود از کافر؟ احمد خاموش شد. از
این سخن که اسرار فقه است و سؤال و جواب بسیار است. اما جای این سخن نیست. و گفت:
اگر عالمی را بینی که به رُخَص و تأویلات مشغول گردد، بدانکه از او هیچ نیاید. و
گفت: من بندۀ کسی ام که مرا یک حرف از آداب تعلیم کرده است. و گفت: هرکه علم در
جُهال آموزد چون علم ضایع کرده باشد، و هرکه علم از کسی که شایسته باشد باز دارد
ظلم کرده است. وگفت: اگر دنیا را به گردۀ نان به من فروشند نخرم. و گفت: هرکه را
همت آن بود که چیزی در شکم او شود، قیمت او آن بود، که از شکم او بیرون آید. وقتی
یکی او را گفت مرا پندی ده. گفت: چندان غبطت بر، بر زندگان که بر مردگان می بری.
یعنی هرگز نگوئی دریغا که من نیز چندان سیم جمع نکردم که او کرد و بگذاشت به حسرت.
بل که غبطت برآن بری که چندان طاعت که او کرد باری من کردمی. دیگر هیچ کس بر مرده
حسد نبرد، بر زنده باید که نبرد – که این زنده نیز زود – خواهد مرد.(12)
نقل است
که شافعی روزی وقت خود گم کرد. به همۀ مقام ها بگردید و به خرابات برگذشت و به
مسجد و مدرسه و بازار بگذشت، نیافت. و به خانقاهی برگذشت، جمعی صوفیان دید که
نشسته بودند. یکی گفت: وقت را عزیز دارید که وقت بیاید. شافعی روی به خادم کرد، و
گفت: اینک وقت بازیافتم. بشنو چه می گویند. ابوسعید رحمة الله علیه نقل می کند که
شافعی گفت: علم همۀ عالم در علم من نرسید، علم من در علم صوفیان نرسید، و علم
ایشان در علم یک سخن پیر ایشان نرسید، که گفت: (الوقتُ سَیفٌ قاطعٌ.) و
ربیع گفت: در خواب دیدم پیش از مرگ شافعی که آدم علیه السلام وفات کرده بودی، و
خلق می خواستند، که جنازه بیرون آرند، چون بیدار شدم، از معبری پرسیدم. گفت: کسی
که عالم ترین زمانه بود، وفات کند، که علم خاصیت آدم است: (وَعَلَّمَ آدَمَ
الأَسمَاءَ کُلَّهَا.) ترجمه: خداوند همۀ اسماء را به آدم یاد داد. سوره بقره
آیه سی و یکم. پس در آن نزدیکی شافعی وفات کرد.(12)
نقل است
که وقت وفات وصیت کرد که فلان – شخص را – بگوئید تا مرا بشوید، و آن شخص به مصر
بود، چون باز آمد، با وی گفتند: شافعی چنین وصیتی کرد، که فلان را بگوئید تا مرا
بشوید. گفت: تذکره(وصیت نامه) او را بیارید. پس تذکره بیاوردند به پیش آن شخص که
شافعی وصیت کرده بود. بعد از آن مرد در تذکره نگاه کرد، و در آنجا نوشته بود که
هزار درم وام دارم. پس آن مرد وام او بگزارد، و گفت: شستن او را این بود. و ربیع
بن سلیمان گفت: شافعی را به خواب دیدم، گفتم: خدای با تو چه کرد؟ گفت: مرا بر کرسی
نشاند، زر و مروارید بر من نثار کرد و هفتصد بار چندِ دنیا به من داد، رحمة الله
علیه.(12)
و باز ربیع می گوید: در حلقه درس شاگردان امام شافعی
بعد از وفات او نشسته بودم، مردی بر ما گذشت، سلام کرد، و برای ما گفت: خورشید این
جلسه کجاست؟ گفتم: وفات یافته است، و خداوند او را رحمت کند. مرد شدیداً گریست، و
می گفت: خداوند او را رحمت کند، و بیامرزد، که او با سخنانش بسیاری از دروازه های
بسته را بر ما می گشود.(10)
در کتاب
الفهرست تالیف أبوالفرج محمد بن اسحاق بن ندیم وراق بغدادِي آمده است: محمد بن
اسحاق گوید: به خط ابوالقاسم حجازی در کتاب اخبار الداخلة فِي التاریخ خواندم که
ابوعبدالله محمد بن ادریس از فرزندان شافع بن سائب بن عبید بن عبدزید بن هاشم بن
عبدالمطلب بن عبدمناف است. و باز به خط وی خواندم، که گوید: مردی از بنی
لهب(احتمالا قاسم بن عباس بن معمر بن معتب بن ابی لهب بود که در دوره کوتاء حکومت
نفس زکیه از طرف وی به عنوان والی یمن تعین شد، و بعد از سرکوب قیام نفس زکیه به
مغرب فراری گردید. و) در ناحیه مغرب سر برداشت، او را دستگیر و به نزد هارون
الرشید روانه کردند، و شافعی با او بود، رشید به آن لهبی گفت: هوای نفس تو را به
این بلند پروازی ها درآورده، بگو ببینم، کدام یک بزرگوارتر و بالاتر بودند جد تو
یا جد من، تو می دانی که جدت چه حکایت ها داشت، و سر انجام کارش چه بود، و سخنان
زنندۀ بوی گفته، و چون درخواست عفو کرده بود، امر کرد، وی را به زندان اندازند،
سپس به شافعی رو کرده و گفت: تو را چه واداشت که با او همراهی کنی؟ شافعی گفت: من
در تنگنای فقر و درویشی بودم، و به شهر ها می رفتم، تا از احسان مردم بهره مند
گردم، و از این جهت به مصاحبت با او درآمدم. فضل بن ربیع از هارون خواستار عفو وی
گردیده، و او هم وی را به فضل بخشید. شافعی مدتی در مدینة السلام(بغداد) اقامت
نمود. محمد بن شجاع گوید که: شافعی در لباس مفتیان از کنار ما می گذشت، در حالی که
بر خری سوار بوده، و جامه حاشیه دار به تن می کرد، و موی مجعدی داشت. شافعی به
ملازمت محمد بن حسن(شیبانی از شاگردان برجسته امام ابوحنیفه) درآمد، و تمام کتاب
های او را به رشته تحریر درآورد. ربیع بن سلیمان از قول شافعی نقل کرده است که من
به اندازۀ بار شتر از کتاب های محمد(بن حسن شیبانی) نوشته ام. شافعی در تشیع(منظور
ابن ندیم محبت حضرت علی کرم الله وجهه است) شدتی نشان می داد، روزی شخصی از وی
سؤالی کرده، و او هم جوابش را داد، آن شخص اظهار داشت، این جواب تو بر خلاف گفتۀ
علی بن ابوطالب(رض) است. شافعی به وی گفت: اگر ثابت کنی که علی بن ابوطالب(رض)
چنین گفته، من گونه خود را بر خاک می گذارم، و اعتراف به خطای خود نموده، و از
گفتۀ خود به گفتۀ او برگردم. و نیز روزی به مجلسی درآمد، که برخی از طالبیان در آن
مجلس بودند، و گفت: من در مجلسی که یک نفر از آنان حضور داشته باشد، سخن نگویم، چه
سخنگوئی شایستۀ آنان بوده، و ریاست و فضل برای آن هاست. و(محمد بن شجاع) گوید: در
سال دویست به مصر رفت، و مقیم آن جا گردید. و ربیع بن سلیمان از وی آموخت، شافعی
طبع شعر داشت. ابوالفتح بن نحوی از قول ابوالحسن بن صابونی مصری نقل می کند، که می
گفت: قبر ابوعبدالله شافعی را در مصر میان(محله) بِیطار بلال و برکتین دیدم، که
لوحی از مس روی قبرش آویزان بوده، و این نوشته را داشت:
قَضَیتُ نَحبِي فَسَرَّ قَومٌ
حَمقَی بِهِم غَفلَةٌ وَ نَومٌ
کَأنَّ یَومِي عَلَيَّ حَتمٌ
وَ لَیسَ لِلشَامِتِينَ یَومٌ
ترجمه: مرگ من سررسید، و گروهی از ابلهان شاد شدند،
که در غفلت و خواب فرو رفته اند. گویا چنین روزی برای من حتمی بوده، و بر آن
خوشحال شوندگان از مرگم چنین روزی نیست.(16)
دکتر محمد
بن عبدالوهاب العقیل در کتاب روش امام شافعی در اثبات عقیده راجع به مهاجرت امام
شافعی به مصر چنین آورده است: بعد از بازگشت دوباره امام به عراق حوادث ناگواری در
پایتخت خلافت عباسی رخ داده بود، که امام را در نهایت به فکر هجرت وادار کرد، شاید یکی از بزرگ ترین مصیبت
های که دامن گیر خلافت در بغداد شده بود، تسلط اهل کلام(معتزلیان) بر خلیفه عباسی
مامون بود، که موجب میراندن سنت و انتشار بدعت گشته و خلیفه را در بحث های کلامی
مذموم غرق ساخته بود، امام شافعی در علم کلام اطلاعات عمیقی پیدا کرد و به اهل
کلام دانا بود، و متوجه شده بود که کلام چه خطراتی مانند کینه به بزرگان حدیث و
علم سنت را به بار می آورد، چنین خطری جامه عمل به تن پوشید، مامون علمای کلامیان
را مقرب دربار خود ساخت و به کتب و جلسات آنان رو آورد، و بر اهل سنت خشم گرفت، و
از اداره جامعه اسلامی غافل گشت، و خود را به چاله های گمراهی و سرگردانی انداخت،
بعد از آن امت اسلامی دچار چنین مصیبت خطرناکی شد، که خون بزرگان را حلال کردند، و
زندان ها را از آنان پر نمودند، یکی از بزرگترین مصیبت ها مصیبت خلق قرآن بود، که
کیان امت اسلامی را به لرزه درآورد، چون گاهی حربه أی در دست اغواگران برای تخریب
پایه های عقاید اسلامی از آن استفاده می شود، این مصیبت و مصیبت های بی شمار دیگر
که مسلمین مدام از آن ها ضربه می خورند، و از کلام و اهلش دردهای کشیدند. این
بزرگترین علتی بود که امام شافعی را وادار به کوچ دوباره کرد، او خواست از عراق
بیرون رود، و به جائی عزیمت کند، که هنوز دست شوم فلسفه(گرایان) بدان نرسیده، برای
این منظور مصر را انتخاب فرمود.، احتمال دارد، علت انتخاب مصر این باشد، چون در
مصر مذهب امام مالک رایج بود، و امام مالک یکی از بزرگان حدیث است، و با کلام و
بدعت های دیگر سرخوشی ندارد. امام شافعی مشتاق مصر بود هرچند حقیقت این اشتیاق را
هم نمی دانست، اما در نهایت خودش را به قضا و قدر الهی تسلیم کرد، تا دین و عقیده
اش از شهر شوم و بدعت یعنی بغداد فرار کند، و در حالی که این شعر را زمزمه می
فرمود، به سوی مصر در حرکت بود:
لَقَد
أصبَحَت نَفسِي تَتوقُ إلی مِصرَ وَ مِن
دُونِهَا أرضُ المَهَامِةِ والفَقر
فَواللهِ لَا أدرِي الفَوز وَالغَنَی
أساقُ إلَیها أم أسَاقُ إلَی القَبر
ترجمه: نفسم آرزوی مصر می کند، چون غیر از او خرابه
و بیابان است، به خدا سوگند! نمی دانم به پیروزی و بی نیازی دست می یابم، یا به
سوی قبر رانده می شوم.(22)
دکتر ذبیح
الله صفا در تاریخ ادبیات ایران می نویسد: محمد بن ادریس شافعی مدتی در مکه نزد
سفیان بن عیینه و مسلم بن خالدالزنجی فقه آموخت، و سپس به مدینه رفت و در خدمت
مالک تلمذ کرد، و بعد از وفات مالک به یمن رفت رفت، و سپس در سال 195 هجری قمری به
بغداد عزیمت کرد. شافعی در اثناء اقامت خود در عراق با محمد بن الحسن شاگرد
ابوحنیفه آشنائی یافت، و از او فقه را به روش عراقیین آموخت، و بدین ترتیب علم اهل
حدیث و اهل رأی هر دو در او جمع شد، آنگاه در این طریقه تصرفانی کرد، و قواعدی
بوجود آورد، روش او در فقه چنین است که: اصل در فتوی کتاب و سنت و اجماع و آثار و
قیاس بر آن هاست، و قیاس هم جز با علم به کتاب الله و اطلاع از اقاویل و سنن
گذشتگان و اجماع ناس و اختلاف آنان میسر نیست. شافعی شاگردانی داشته است که طریقۀ
او را در عراق و ایران و مصر پراگندند، و قبول مذهب او در ایران تا درجه أی بود،
که در این کشور مدت ها هم شأن مذهب ابوحنیفه بوده است.(21)
تالیفات إمام شافعِي:
إمام شافعِي با حافظه نیرومند، وسعت نظر و معلومات
وسیع در علوم اصول، تفسیر، حدیث، فقه، ادبیات، شعر و فنون مناظره تالیفات زیادی از
خود بجا گذاشته است، که شهاب الدین أبوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموِي در حدود 140
کتاب را از وی نام برده، که مشهورترین آنها قرار ذیل اند: 1 – اثبات النبوة والرد
علی البراهمه. 2 – کتاب احکام القرآن. 3 – کتاب اختلاف الحدیث. 4 – امالی الکبیر
فِي الفقه، مشتمل بر سی جزء. 5 – امالی الصغیر، مشتمل بر دوازده جزء. 6 – کتاب
تعظیم قدرالصلاة. 7 – کتاب التنقیح فِي علم القیافه. 8 – کتاب حجة العراقِي. 9 –
رسالة فِي بیان الناسخ والمنسوخ من القرآن والسنة. 10 – کتاب السنن فِي الحدیث،
مشتمل بر سی جزء. 11 – کتاب فقه الاکبر. 12 – کتاب اسماء القبائل. 13 – کتاب
اختلاف العراقیین. 14 – کتاب الام در فقه در هفت مجلد. 15 – کتاب الرسالة الجدیدة،
که در مصر نوشت. 16 – کتاب الرسالة القدیمة، که در بغداد نوشت. 17 – کتاب المبسوط
فِي الفقه، این کتاب را ربیع بن سلیمان مرادی و ابوعبدالله حسن بن محمد بن صباح
زعفرانی از وی روایت کرده اند، و نام دیگر آن کتاب الاصول می باشد، که مشتمل است
بر کتاب الطهارة، کتاب الصلوة، کتاب الزکوة، کتاب الصیام، کتاب الحج، کتاب
الاعتکاف، کتاب........ 18 – مختصر بیوطِي. 19 – مختصر الربیع. 20 – مختصر
المزنِي. 21 – کتاب الحجة. 22 – کتاب اجماع العلم. 23 – کتاب ادب القاضِي. 24 –
کتاب المسند فِي الحدیث. 25 – رسالة فِي اصول الفقه. 26 – کتاب السبق والرمی. 27 –
کتاب فضائل قریش. 28 – کتاب المواریث. 29 – کتاب ابطال الاستحسان. 30 – کتاب بیاض
الغرض. 31 – کتاب صفة الامر والنهی. 32 – کتاب الامامت. 33 – کتاب استقبال القبله.
34 – کتاب الجمعه. 35 - کتاب صلوة الخوف. 36 – کتاب صلوة العیدین. 37 – کتاب صلوة
الخسوف. 38 – کتاب الاستسقاء. 39 – کتاب صلوة التطوع. 40 – کتاب صلوة المرتد
الصغیر. 41 – کتاب صلوة المرتد الکبیر. 42 – کتاب فرض الزکاة. 43 – کتاب المناسک.
44 – کتاب البیوع. 45 – کتاب اختلاف مالک والشافعی. 46 – کتاب جراح العمد. 47 –
کتاب الرهن الکبیر. – 48 – کتاب الرهن الصغیر. 49 – کتاب الیمین مع الشاهد. 50 –
کتاب قتل المشرکین. 51 – کتاب قتال اهل البغی. 52 – کتاب الغضب. 53 – کتاب الاساری
والمغلول. 54 – کتاب التعریس بالخطبة. 55 – کتاب الاستبراء والحیض. 56 – کتاب غسل
المیت. 57 – کتاب الجنائز. 58 – کتاب الاحباس والبلوغ. 59 – کتاب الحدود و کری
الدواب. 60 – کتاب الرضاع. 61 – کتاب الطعام والشراب. 62 – کتاب البحیرة والسائبة.
63 – کتاب المزارعة. 64 – کتاب العمری
والرقبی. 65 – کتاب الاشربة. 66 – کتاب الشغار. 67 – کتاب النشوز والخلع. 68 –
کتاب مسئلة الخنثی. 69 – کتاب المساقات. 70 – کتاب الصید. 71 –کتاب الولیمة. 72 –
کتاب الشفعة. 73 – کتاب القراض. 74 – کتاب بیان فرض الله عزوجل. 75 – کتاب
الاجارات والغارمین والرجل یکری الدابة. 76 – کتاب احیاء الموات. 77 – کتاب
الشروط. 78 – کتاب الظهار. 79 – کتاب الایلاء. 80 – کتاب اختلاف الزوجین. 81 –
کتاب الضحایا. 82 – کتاب المواریث. 83 – کتاب عتق امهات الاولاد. 84 – کتاب
اللقطة. 85 – کتاب اللقیط. 86 – کتاب بلوغ الرشد. 87 - کتاب مختصر حج الصغیر. 88 – کتاب مسئلة المنی.
89 – کتاب اباحة الطلاق. 90 – کتاب المدبر. 91 – کتاب المکاتب. 92 – کتاب الولاء
والحلف. 93 – کتاب الاجارات الکبیر. 94 – کتاب الاجماع. 95 – کتاب الصداق. 96 –
کتاب الشهادات. 97 – کتاب ما خالف العراقیین علیاً و عبدالله. 98 – کتاب اللعان.
99 – کتاب مختصر الحج الکبیر. 100 – کتاب قسم الفئی. 101 – کتاب القرعة. 102 –
کتاب الجزیة. 103 – کتاب الوصایا. 104 – کتاب الدعوی والبینات. 105 – کتاب تحریم
الخمر. 106 – کتاب الرجعت. 107 – کتاب عدد
النساء. 108 – کتاب القطع والسرقة. 109 – کتاب الایمان والنذور. 110 – کتاب الصید
والذبائح. 111 – کتاب الصرف. 112 – کتاب الرد علی محمد بن الحسن. 113 – کتاب عسرة
النساء. 114 – کتاب سیرالواقدی. 115 – کتاب سیر الاوزاعی. 116 – کتاب الحکم فِي
الساحر والساحرة. 117 – کتاب الودیعة والاقضیة. 118 – کتاب وصیة الحامل. 119 –
کتاب الشهادة القاذف. 120 – کتاب صدقة الحی عن المیت. 121 – کتاب الرجل یضع مع
الرجل بضاعة. 122 - کتاب العاریة. 123 – کتاب الحکم بالظاهر.(8، 16 و 23)
در مناقب
امام شافعی نیز کتب و آثار زیادی در ادوار مختلف توسط علماء و دانشمندان به رشتۀ
تحریر درآمده است، که از جمله آنها کتب و رسائل ذیل می باشد:
1 – کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف أبِي سلیمان
داود بن علی اصفهانِي متوفی سال 270 هجری قمری.(28)
2 – کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي عبدالله
محمد بن إبراهیم فوشنجِي متوفی سال 290 هجری قمری.(28)
3 – کتابی در مناقب امام شافعی تالیف أبِي یحیی
زکریا بن یحیی ساجِي متوفی سال 307 هجری قمری.(28)
4 – آداب
الشافعِي و مناقبه، تالیف إمام أبومحمد عبدالرحمن بن أبِي حاتم رازِي متوفی سال
327 هجری قمری.(28)
5 – کتابی در مناقب أمام شافعِي تالیف أبِي الحسین
محمد بن عبدالله رازِي متوفی سال 347 هجری قمری.(28)
6 – کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي الحسن
علی بن عمر دارقطنِي متوفی سال 385 هجری قمری.(28)
7 – مناقب
الشافعی تالف امام أبِي حاتم محمد بن حبان
بستِي متوفی سال 354 هجری قمری.(28)
8 - مناقب
امام شافعی تالیف أبِي الحسن محمد بن حسین بن إبراهیم آبرِي عاصمِي سجستانِي متوفی
سال 363 هجری قمری.(28)
9 – کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف صاحب بن عباد
متوفی سال 380 هجری قمری.(28)
10 – کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف أبِي منصور
محمد بن عبدالله بن حماد متوفی سال 388 هجری قمری.(28)
11 – کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف أبِي بکر
محمد بن عبدالله بن محمد بن زکریا شیبانِي متوفی سال 388 هجری قمری.(28)
12 - کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف حاکم أبِي
عبدالله محمد بن عبدالله معروف به ابن البیع نیشابورِي متوفی سال 405 هجرِي
قمری.(28)
13 – کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي القاسم
حمزه بن یوسف سهمِي متوفی سال 427 هجری قمری.(28)
14 - کتابی
در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي نعیم أحمد بن عبدالله بن أحمد أصفهانِي متوفی سال
430 هجری قمری.(28)
15– کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي علی حسن
بن حسین بن حمکان أصفهانِي متوفی سال 450 هجری قمری.(28)
16 - کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف أبِي عبدالله
محمد بن أحمد بن شاکر قطان مصرِي متوفی سال 407 هجری قمری.(28)
17 - کتابی در مناقب امام شافعِي تالیف إسماعیل بن
محمد سرخسِي معروف به قراب متوفی سال 414 هجری قمری.(28)
18- کتابی در مناقب إمام شافعی تالیف أبِي منصور
عبدالقاهر بن طاهر بغدادِي متوفی سال 428 هجری قمری.(28)
19- کتابی
در مناقب امام شافعی تالیف أبِي عبدالله محمد بن سلامه مصرِي متوفی سال 454 هجری
قمری.(28)
20 - مناقب امام شافعی در دو مجلد تالیف أبوبکر أحمد
بن حسین بیهقی متوفی سال 458 هجری قمری.(28)
21 – کتابی
در مناقب إمام شافعِي تالیف أبِي الفتح نصر مقدسِي متوفی سال 490 هجری قمری.(28)
22 – مناقب
امام شافعی تالیف امام فخرالدین محمد بن عمر بن حسین رازِي متوفی سال 606 هجری
قمری.(28)
23 – حلیة
الشافعی، تالیف ابن صلاح شهرزورِي متوفی سال 643 هجری قمری.(20)
24 – مناقب الإمام الشافعِي و طبقات أصحابه تالیف
أبِي بکر أحمد بن محمد بن عمر معروف به ابن قاضِي شهبه متوفی سال 851 هجری
قمری.(28)
25 – کتابی در مناقب إمام شافعِي تالیف أثیرالدین
أبِي عبدالله محمد بن محمد بن محمد بن غانم معروف به ابن مقرئ.(28)
26 – توالِي
التأسس بمعانِي ابن إدریس، درباره سیرت امام شافعی تالیف حافظ ابن حجر عسقلانِي
متوفی سال 852 هجری قمری.(23)
27 – کتاب
الدرر النفیس، دربارۀ نسب امام شافعی تالیف احمد بن محمد حسنِي حموِي متوفی سال
1098 هجری قمری.(20)
28 – مناقب
امام شافعِي تالیف حافظ عبدالرؤف المناوِي.(20)
29 -
رسالۀ در سیرت امام شافعی تالیف شیخ مصطفی عبدالرزاق.(20)
30 - تاریخ امام شافعی تالیف حسین الرفاعِي.(20)
31 –
الشافعِي حیاته و عصره، تالیف شیخ محمد أبِي زهره.(23)
32 -
رساله أی درباره کتاب الام تالیف محمد زکِي مبارک.(20)
منابع و ماخذ:
1 – تهذیب الکمال – جلد بیست و چهارم – از صفحه 355
الی صفحه 381 – به شماره 5049 – تالیف حافظ جمال الدین مزی – عربی.
2 -
تهذیب التهذیب - جلد پنجم - صفحه 18، 19، 20 و 21 – به شماره 6731 – تالیف حافظ
ابن حجر عسقلانی – عربی.
3 -
البدایه والنهایه - جلد دهم - صفحه 266، 267، 268 و 269 – حوادث سال 204 هجری –
تالیف حافظ ابن کثیر دمشقِي – عربی.
4 - الجرح والتعدیل – جلد هفتم – صفحه 270، 271،
272 و 273 – به شماره 12674/ 1130 – تالیف ابن ابوحاتم رازی – عربی.
5
- شذرات الذهب - جلد دوم - صفحه 80، 81،
82 و 83
- حوادث سال 204 هجری – تالیف شهاب الدین ابن عماد حنبلِي – عربی.
6 -
سیر اعلام النبلاء – جلد دوم – از صفحه 902 الی صفحه 931 – به شماره 1543 – تالیف
امام ابوعبدالله شمس الدین ذهبی – عربی.
7 - الکاشف - جزء سوم - صفحه 6 – به شماره 4760 – تا لیف امام
ابوعبدالله شمس الدین ذهبی – عربی.
8 - کشف الظنون - جلد ششم - صفحه 9 – حرف میم – تالیف مصطفی بن عبدالله رومی
حنفی مشهور به حاجی خلیفه – عربی.
9 -
تقریب الثقات - صفحه 1044 –به شماره 12172 – حرف میم – تالیف امام محمد بن حبان
بستی – عربی.
10
- آشنائی با تحولات مذاهب اسلامی - از
صفحه 134 الی صفحه 148 – تالیف محمد سعید ابراهیمی محمدی – فارسی.
11 - لغت نامه دهخدا - جلد نهم - صفحه 14019، 14020، 14021 و 14022 – تالیف علامه
علی اکبر دهخدا – فارسی.
12 - تذکرةالاولیاء - از صفحه 250 الی صفحه 256
– تالیف شیخ فرالدین عطار نیشابوری – فارسی.
13
- حلیةالاولیاء - جلد سوم - از صفحه 116 الی 135 – تالیف حافظ ابونعیم اصفهانی –
عربی.
14 - صفةالصفوة – جزءاول - از صفحه 433 الی 439 – به شماره 220 – تالیف ابی الفرج عبدالرحمن
بن الجوزی - عربی.
15 - وفیات الاعیان – جلد چهارم – ازصفحه 21،
الی صفحه 26 - به شماره 558 – تالیف أبِي
العباس ابن خلکان – عربی.
16 - الفهرست – از صفحه 186 الی صفحه 390 فن سوم از مقاله ششم – تالیف محمد ابن ندیم –
ترجمه – محمد رضا تجدد – فارسی.
17 - تاریخ کامل – جلد نهم – صفحه 3891 – حوادث
سال 204 هجری - تالیف عزالدین ابن اثیر – ترجمه حمید رضا آژیر – فارسی.
18 - الأنساب – جلد سوم – از صفحه 378 الی صفحه
380 – حرف شین – تالیف امام ابوسعد عبدالکریم سمعانِي – عربی.
19 - اعلام زرکلی – جلد ششم – صفحه 26 و 27 –
حرف میم – تالیف خیرالدین زرکلِي – عربی.
20 - مقدمه کتاب الام – شرح حال امام شافعِي –
بقلم محمد زهری النجار از علمای ازهر مصر – عربی.
21 - تاریخ ادبیات ایران – جلد اول – صفحه 78 و 79
– تالیف دکتر ذبیح الله صفا – فارسی.
22 - روش امام شافعی در اثبات عقیده – تالیف دکتر
محمد بن عبدالوهاب العقیل – سایت کتابخانه عقیده – فارسی.
23
- سایت ویکیبیدیا الموسوعة الحره – مقاله
محمد بن ادریس شافعِي – آخرین تعدیل 11 سبتامبر 2019 – ساعت 08/ 09 – عربی.
24
- سایت نوگرا - مقاله مختصر بیوگرافی امام
شافعی – نویسنده دکتر محمد ابراهیم حنفاوِي – مترجم – محمد بلوچ – تاریخ نشر 28/
10/ 1389 هجری شمسی – فارسی.
25
- سایت الراسخون – مقاله نگاهی به اندیشه
سیاسی محمد بن ادریس شافعی – بقلم احمد پاکتچی – آخرین تعدیل سه شنبه 12 شهریور
سال 1398 خورشیدِي – فارسی.
26 -
ویکی فقه دانشنامه حوزوی – برگرفته
از مقاله امام شافعی – تاریخ بازیابی 11/ 4/ 96 – فارسی.
27 –
معجم المصنفین – جزء دوم - از صفحه 247 الی صفحه 261 – تالیف علامه محمود حسن خان
تونکی – عربی.
28 –مناقب الإمام الشافعِي و طبقات أصحابه – تالیف أبِي بکر ابن قاضی شهبه - مقدمه - صفحه 6
و 7 – بقلم عبدالعزیز حرقوش – عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر