علامه
حافظ إمام المغازِي أبوعبدالله محمد بن إسحاق بن یَسَار بن خیار مَدنِي قُرَشِي
مُطَّلَبِي از جمله تابعین و از مؤرخین مشهور دوران خلافت أموِي و عباسِي بوده
است. کنیه او را بعضی از مؤرخین أبوبکر گفته اند. موصوف در سال 85 هجری قمری مطابق
سال 703 میلادی در مدینه متولد گردیده است. نامبرده أنس بن مالک (رض) از اصحاب
رسول الله(ص) و سعید بن مسیب را در مدینه دیده، و نخستین مؤرخی است که سیره رسول
الله(ص) را نگاشته است.(5، 17، 21)
محمد ابن إسحاق دوران کودکی و نوجوانی را در
مدینه سپری کرد، و نخست نزد پدر و عموهایش موسی بن یسار و عبدالرحمن بن یسار و
آنگاه نزد عالمان دیگر به کسب دانش پرداحت، او در این شهر مانند بیشتر طالبان علم
در آن دوره و به ویژه موالی به کسب علوم متداول زمان پرداخت، زیرا شوق موالی برای
فرا گرفتن دانش ها از دیگران بیشتر بود، زیرا آنان از جوامعی بودند که در آن ها
کتابت و دانش بیشتر از جامعۀ عرب رواج داشت، و به علاوه موالی از نظر جایگاه
اجتماعی در طبقات پائین تری بودند، و بهترین چیزی که می توانست مرتبه اجتماعی آنان
را بالا برد و این نقص را جبران کند، وصول به مقامات علمی خاصه دانش دین و فقه و
حدیث بود. کسان دیگری که ابن اسحاق پیش از همه در نزد آنان به تحصیل
پرداخت، ابوسلمه بن عبدالرحمن بن عوف زهرِي و سالم بن عبدالله بودند. اساتید دیگر
او عاصم بن عمر بن قتاده أنصارِي، یزید بن رومان أسدِي، محمد بن ابراهیم بن حارث
تیمِي قرشِي، قاسم بن محمد بن أبِي بکر صدیق، نافع مولای ابن عمر، به ویژه ابن
شهاب زهری، عبدالله بن ابوبکر بن محمد مدنِي، محمد بن سائب کلبِي و بسیاری دیگر
بودند که ابن اسحاق از أن ها دانش های معمول را فراگرفت، و هم از این گروه روایت
کرد. او مغازی عروه بن زبیر أسدِي را از شاگردش یزید بن رومان أسدِي آموخت و به
دنبال آن مغازی عبدالله بن کعب را شنید.(9 و 21)
ابن اسحاق به اثر مشکلاتی که در زادگاهش برای
او پیش آمد در سال 115 هجری قمری مطابق سال 733 میلادی که حدود سی سال از عمرش می
گذشت، رهسپار اسکندریه در مصر گردید، و مدتی در اسکندریه اقامت گزید، و در آنجا
نزد گروهی از استادان به آموزش فقه و حدیث پرداخت از اساتید او در آنجا غیر از
یزید بن أبِي حبیب می توان از ثُمامه بن شُفِي همدانِي، عبیدالله بن مغیره، قاسم
بن قرمان، عبیدالله بن أبِي جعفر و سَکَن بن أبِي کَرِيمه نام برد. و باز دوباره
به مدینه برگشت. او برخلاف آنچه که اغلب پنداشته می شود یکسره به عراق نرفت، و در
مدینه به کار خود ادامه داد، و به گردآوری اخبار و احادیث در زمینۀ احوال پیامبر
اسلام(ص) و هم چنین اخبار مربوط به پادشاهان و قبایل دیرین عرب همت گماشت، ولی باز
هم محیط مدینه را برای ماندن مناسب ندانست. زیرا روابط شخصی او با مالک بن انس
پیشوای مذهب مالکی و هشام بن عروه محدث بزرگ هریک به جهاتی نامطلوب بود، و کسان
دیگری نیز بر او حسد می ورزیدند، تا جائی که او را قدرِي و شیعِي خواندند، به مسجد
راهش ندادند، و حتی شلاقش زدند، افزون بر این ها ابن اسحاق در مدینه برای تأمین
معاش گرفتار تنگدستی و سختی شد، و در این هنگام کسی او را به عراق دعوت کرد. و او
به سال 130 هجری قمری به کوفه رفت، اقامت
او در کوفه به طول انجامید، و در سال 142 هجری قمری با عباس بن محمد برادر أبوجعفر
منصور خلیفه عباسی که حاکم جزیره بود ملاقات کرد، و در سلک اطرافیان او درآمد، و
از طریق او به دربار أبوجعفر منصور خلیفه عباسی که در آن وقت در حیره بود راه
یافت، و نسخه أی از کتاب خود را به خلیفه تقدیم کرد، خلیفه او را به بغداد که تازه
بنا شده و پایتخت عباسیان گردیده بود فراخواند، ابن اسحاق به بغداد رفت، و خلیفه
در آنجا از وی خواست که کتابی از زمان حضرت آدم تا عصر او تالیف کند. ابن إسحاق
سپس از بغداد به ری که ظاهراً در آن اوقات اقامتگاه و مقر ولیعهد خلیفه یعنی مهدی
بود رفت، او در ری به تربیت شاگردان و روایت اخبار و احادیث و بیان مغازی پرداخت،
و این مباحث را به افراد زیادی آموخت. او سال ها در ری ماندگار شد، و سپس چون مهدی
آهنگ بغداد کرد، همراه مهدی به بغداد بازگشت. و بالآخر به پیشنهاد أبوجعفر منصور
خلیفه عباسی در بغداد سکونت اختیار نمود، و سال های آخرین عمرش را در بغداد
گذراند.(8 ، 9 و 21)
تاریخ
وفات و محل دفن محمد بن إسحاق:
أبوحفص عمرو بن علی، أبوعبدالله إبراهیم بن محمد
بن عرفة بن سلیمان نَقطَوَیه و عده أی دیگر می گویند: ابن اسحاق در سال 150 هجری
قمری وفات یافته است. یحیی بن معین، علِي ابن المَدینِي، زکریا بن یحیی ساجِي و
تعدادی دیگر وفات او را در سال 152 هجری قمری گفته اند. خلیفه بن خیاط عصفرِي
معروف به شباب در کتاب طبقات خود وفات ابن اسحاق را در سال 152 و یا 153 هجری قمری
گفته است. اما اکثر مورخین از جمله هیثم بن عدِي و أحمد بن خالد وهبِي وفات موصوف
را در سال 151 هجری قمری مطایق سال 768 میلادی در شهر بغداد آورده، و می گویند: او
را در جانب شرقی قبرستان خیزران منسوب به مادر هارون الرشید و برادرش هادی در کنار
قبر امام ابوحنیفه به خاک سپردند، که قبر وی در پیش روی نمایان است، و بر در
آرامگاه او به گچ نوشتند: (هذا قبر محمد بن إسحاق بن یسار صاحب مغازِي رسول
الله صلی الله علیه و سلم.).(7 ، 8، 9 ، 15 و 21)
خاندان
و تبار محمد بن إسحاق:
محمد بن إسحاق از جمله موالی است، جد او یسار
بن خیار یا یسار بن کوتان یا کوثان از مسیحانی بود که در نُقیره روستائی در حوالی
عین التمر (شهری در غرب کوفه و در نزدیکی مدائن) زندانی بود، خالد بن ولید(رض) پس
از گشودن این قلعه در سال دوازدهم هجری مطابق سال 633 میلادی در زمان خلافت حضرت
ابوبکر صدیق(رض) علاوه بر زنان و کودکان آنجا چهل پسر را نیز که توسط اهالی نقیره
به گروگان گرفته شده و در کلیسای محبوس بودند، از ایشان گرفت، و به همراه خود به
مدینه آورد. از جمله این چهل پسر یکی یسار پدر حسن بصری عارف و عالم مشهور، دومی
سیرین پدر محمد بن سیرین فقیه و دانشمند معروف، سومی نصیر پدر موسی بن نصیر فاتح
اندلس و چهارمی هم یسار جد محمد بن اسحاق بود، که پس از ورود به مدینه مولای قَیس
بن مَخرَمَه بن مُطَّلِب بن عبد مناف مُطَّلِبِي شد. اما تنها قهبایی می نویسد که
او پس از ورود به مدینه به بردگی فاطمه بنت عتبه درآمد. به نوشته بکری اندلسی این
گروگان ها عرب تبارانی بودند که در اختیار کسری قرار داشتند.(8، 9، 21 و 23) اما
خطیب در تاریخ بغداد وی را اصالتاً از اهالی فارسِ گفته است.(8) یسار پدر بزرگ
محمد بن اسحاق مسلمان شد. او سه پسر بنام های اسحاق، موسی و عبدالرحمن داشت، که هر
سه از محدثان و راویان حدیث بودند. اسحاق با دختر صَبیح یکی از موالی حُوَیطب بن
عبدالعُزَّی ازدواج کرد، که حاصل این زناشوئی سه پسر به نام های محمد، ابوبکر و
عمر بود. این سه پسر به پدر تاسی کردند، و از جمله طالبان حدیث گردیدند که احادیث
زیادی از آنان روایت شده است.(8، 9، 21 و 23)
هیئت
و شمائل محمد ابن اسحاق:
ابن ندیم درباره شمائل محمد بن اسحاق می گوید:
او مردی زیبا روی بوده، و بازنان مغازله می کرده، چنان که امیر مدینه موی سرش را
کم کرده، و او را تازیانه زده است.(19) اما خطیب أبوبکر احمد بن علی بغدادِي و
عبدالرحمن بن ابی حاتم رازِي به نقل از محمد بن مسلم بن عبیدالله بن عبدالله بن
شهاب زهرِي او را احول خوانده اند،(6 و 8)
که احول در زبان فارسی به معنای کچ چشم و کلاژ است و مردم را عقیدۀ بر آن است، که
شخص احول(کلاژ) یک شئی را دو می بیند، چنان که مولانا جلال الدین محمد بلخی در
کتاب مثنوی دفتر پنجم آورده است:
اصل بیند دیده چون
اکمل بود فرع بیند چون که مرد
احول بود(20)
منتقدان
و مخالفان محمد بن إسحاق:
محمد بن اسحاق را با آن که تعدادی زیادی از
علماء و دانشمندان از جمله أبوالحسن علی بن عبدالله بن جعفر مدینِي، محمد بن مسلم
بن عبیدالله بن عبدالله بن شهاب زهرِي، سفیان بن سعید ثورِي، سفیان ابن عیینه
هلالِي، شعبه بن حجاج بن ورد عتکِي، عاصم بن عمر بن قتاده انصارِي، محمد بن
ابراهیم فوشنجِي، محمد بن إدریس شافعِي، یزید بن هارون أیلِي، شمس الدین
أبوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبِي و حافظ ابن حجر عسقلانِي مورد توصیف و
ستایش قرار داده اند،(24) باز هم شماری از برجستگان و شخصیت های بزرگ علمی از وی
انتقاد های شدیدی کرده اند. که منتقدین وی را می توان در چند کتگوری تقسیم نمود:
اول: کسانی که ابن اسحاق را متهم نمودند، که از طریق ضعفاء روایت های زیادی را نقل
کرده است، و همین سبب شده که مطالب ناپسندی در کتاب های او وارد شود، که از آن
جمله أبوسعید یحیی بن سعید قطان بصرِي، أبومحمد سلیمان بن بلال تیمِي و وُهَیب بن
خالد بن عجلان بصرِي او را غیر ثقه و غیر معتبر شمرده اند.(21) دوم: کسانی که او
را کذاب و حتی دجال گفته اند، که در شمار این اشخاص می توان از مالک بن انس، هشام
بن عروه بن زبیر أسدِي، فریابِي، سلیمان
بن طرخان تیمِي و سلیمان بن مهران أعمش نام برد. روابط ابن اسحاق با مالک بن انس
پیشوای مذهب مالکی تیره و تار بود، ابن اسحاق احتمالا از همقطاران و دانشمندان هم
سطح مالک در مدینه شمرده می شد، ابن اسحاق
ظاهراً پس از تالیف کتاب الموطأ آشکارا نسبت به دانش مالک ابراز تردید و ناخشنودی
کرد، و اعلام داشت که کتاب های مالک را نزد من بیاورید تا نادرستی ها و عیب های آن
را برشمارم. من بیطار کتاب های او هستم. مالک نیز دربارۀ ابن إسحاق سخنان زهر آگین
می گفت، و او را دجالی از دجالان و دروغگو می خواند، از جملۀ ایرادات مالک بر ابن
اسحاق این بود که او روایات مربوط به غزوات پیامبر اسلام(ص) را در میان یهودی
زادگان تازه مسلمان شده جستجو می کند، بی آنکه آنها را بیازماید، یکی دیگر از علل
مخالفت مالک با ابن اسحاق آن بود که ابن اسحاق، مالک را از موالی قبیلۀ ذو اصبح می
دانست، و مالک مدعی بود که از خود آنها ست نه از موالی آنان، و میان آن دو در این
زمینه مشاجراتی پیش آمده بود. روابط میان آن دو هم چنان تیره بود، تا این که ابن
اسحاق آهنگ عراق کرد، پس آن دو با هم آشتی کردند، و مالک هنگام وداع 50 دینار که
نصف درآمد آن سال او بود به وی داد.(8 و 21) رابطۀ محمد بن اسحاق با أبوالمنذر
هشام بن عروه بن زبیر أسدِي که از محدثان و روایان مدینه بود نیز حالتی آشفته
داشت، ابن اسحاق از همسر او فاطمه دختر منذر بن زبیر أسدِي که زنی عالمه، محدثه و
ثقه بود حدیث روایت می کرد. فاطمه موصوفه که در سال 48 هجری قمری مطابق سال 668
میلادی زاده شده، و از مادربزرگ خود اسماء دختر ابوبکر صدیق و أم المومنین أم سلمه
و گروهی دیگر روایت کرده است، از او هشام
بن عروه شوهرش و محمد بن اسحاق و کسانی دیگر چون محمد بن سوقه و محمد بن اسماعیل
بن یسار روایت نموده اند. چون ابن اسحاق از فاطمه روایت می کرد، خشم هشام را
برانگیخت، و گفت: آیا ابن اسحاق با فاطمه دیدار دارد؟ اما گفتۀ هشام موجب جرح ابن
اسحاق نمی شود، زیرا می دانیم که گروهی از راویان از أم المومنین عایشه(رض) حدیث
شنیده اند، بی آن که او را ببینند و تنها صدایش را می شنیده اند، و مردم نیز اخبار
آنان را قبول کرده اند. روایت ابن اسحاق از فاطمه نیز از پس پرده أی که میان آنان
آویخته شده بود، انجام گردیده و این سماع درست است.(8 و 21) با این همه هشام منکر
این امر بود، و ابن اسحاق را خبیث و دروغ گو و دشمن خدا می خواند. ابن اسحاق در
قضیه روایت حدیث از فاطمه (دختر منذر) بی تردید راستگوست. سبب خشم و دلگیری هشام
بن عروه از ابن اسحاق روشن نیست، و مشکل بتوان میان داستانی که در برخی از منابع
به روزگار جوانی ابن اسحاق در مدینه نسبت داده اند، ارتباطی یافت، به ویژه آن که
فاطمه(دختر منذر) 13 سال از همسرش و 32 سال از ابن اسحاق سالخورده تر بوده
است.(21) و نیز مطالب طعن آمیز علیه ابن اسحاق را أبوأحمد بن عدی جرجانِي گرد
آورده و افراد چندی را بر می شمارد که احادیث منقوله از ابن اسحاق را معتبر نمی
شمارند، و از جمله می گوید: در مجلس فریابِي بودم، از او خواسته شد، حدیثی از ابن
اسحاق بگوید، و او ابن اسحاق را زندیق خواند.(21) سلیمان بن طرخان تیمِي و سلیمان
بن مهران أعمش نیز او را کذاب گفته اند.(24) سوم: کسانی اند که ابن اسحاق را قدری
گفته اند، که هارون بن معروف بر این مطلب تاکید دارد و مالک بن انس را نیز از جمله
آن ها شمرده اند.(8، 9 و 21)
کسانی
که محمد بن اسحاق از آنها حدیث روایت کرده است:
محمد بن إسحاق از آمنه دختر حکم غفاریه، أبان
بن صالح بن عمیر قرشِي، أبان بن عثمان بن عفان أموِي قرشِي، إبراهیم بن براء بن
عازب أنصارِي، إبراهیم بن شمر بن یقظان عقیلِي، إبراهیم بن عبدالله بن حُنَین
هاشمِي، إبراهیم بن عُقبه بن أبِي عیاش أسدِي، إبراهیم بن محمد بن علی بن أبِي
طالب هاشمِي، إبراهیم بن مُهاجر بن جابر بجلِي، إبراهیم بن میمون نحاس، أجلح بن
عبدالله کندِي، أرقم بن شرحبیل أودِي، پدرش إسحاق بن یسار بن خیار مطلبِي، أسعد بن
سهل بن حنیف أنصارِي، إسماعیل بن أبِي حکیم قرشِي، إسماعیل بن أبِي خالد بجلِي،
إسماعیل بن أمیه بن عمرو أموِي، إسماعیل بن عیاش بن سلیم عنسِي، إسماعیل بن محمد
بن سعد زهرِي، إسماعیل بن مسلم بن دینار دیلِي، أسود بن یزید بن قیس نخعِي، أمیه
بن عبدالله بن عمرو أموِي، أوس بن عبدالله بن حجر أسلمِي، أیوب بن کیسان
سَختِيانِي، أیوب بن عبدالرحمن بن صعصعه أنصارِي، أیوب بن موسی بن عمرو قرشِي،
بجیر بن زهیر مزنِي، بشیر بن أبِي بشیر أنصارِي، بُشَیر بن یسار حارثِي، بُکَیر بن
عبدالله بن أشج قرشِي، ثمامه بن شفِي همدانِي، ثور بن زید دیلِي، ثَور بن یزید بن
زیاد رَحَبِي، جابر بن سعید بلخِي، جابر بن عبدالله بن عمرو أنصارِي، جبله بن
حارثه بن شراحیل کلبِي، جبیر بن محمد بن جبیر بن مطعم قرشِي، جعفر بن زبیر بن عوام
أسدِي، جعفر بن عبدالله بن أسلم قرشِي، جعفر بن عمرو بن جعفر بن عمرو بن أمیه
ضَمرِي، جعفر بن فضل بن حسن ضمرِي، جعفر بن محمد بن علی بن حسین معروف به إمام جعفر
صادق، جمیل بن أبِي میمونه، جهم بن عبدالرحمن بن موهب، حارث بن أبِي بکر بن
عبدالرحمن مخزومِي، حارث بن عبدالرحمن قرشِي، حارث بن عبدالرحمن بن عبدالله دوسِي،
حارث بن فضیل خطمِي، حبان بن واسع مازنِي، حبیب بن أبِي حبیب بجلِي، حبیب بن زید
بن خلاد أنصارِي، حدیر بن کریب حضرمِي، حسن بن یسار بصرِي، حسن بن ذکوان بصرِي،
حسن بن زید بن حسن بن علی بن أبِي طالب هاشمِي، حسین بن عبدالله بن عبیدالله بن
عباس هاشمِي، حُصَین بن عبدالرحمن أشهلِي، حفص بن عبیدالله بن أنس بن مالک
أنصارِي، حفص بن عمر بن عبدالله أنصارِي، حکم بن عتبه کندِي، حَکِيم بن حکیم بن
عَبَّاد بن حُنَیف أنصارِي، حکیم بن سعد حنفِي، حماد بن سلمه بن دینار بصرِي، حمزه
بن موسی بن أنس بن مالک أنصارِي، حُمَید بن أبِي حمید طویل، خالد بن ولید بن مغیره
مخزومِي، خالد بن عبدالله بن حرمله مدلجِي، خالد بن کثیر همدانِي، خبیب بن
عبدالرحمن بن خبیب بن یساف أنصارِي، خُصَیف بن عبدالرحمن جزرِي، خَطَّاب بن صالح
بن دینار ظَفرِي أنصارِي، خوات بن جبیر بن نعمان أنصارِي، داود بن حُصَین قرشِي،
داود بن عامر بن سعد زهرِي، ربیع بن سبره بن معبد جهنِي، رَوح بن قاسم تمیمِي،
زهیر بن معاویه جعفِي، زیاد بن أبِي زیاد، زیاد بن سعد خراسانِي، زیاد بن میسره
مخزومِي، زید بن أسلم قرشِي، زید بن أرقم بن زید أنصارِي، زید بن یثیع همدانِي،
سالم بن أبِي النَضر، سالم بن أبِي أمیه قرشِي، سالم بن شوال مکِي، سالم عدوِي،
سعد بن إبراهیم بن عبدالرحمن بن عَوف قرشِي، سعد بن إسحاق بن کَعب بن عُجرَه
قضاعِي، سعد بن طارق بن أشیم أشجعِي، سعید
بن إیاس جریرِي، سعید بن جبیر بن هشام أسدِي، سعید بن خالد بن عمرو أنصارِي، سعید
بن زید بن عمرو بن نفیل قرشِي، سعید بن أبِي سعید مَقبُرِي، سعید بن عبدالرحمن بن
حسان أنصارِي، سعید بن عبدالرحمن بن سعد خدرِي، سعید بن عبید بن سَبَّاق ثقفِي،
سعید بن أبِي کرب همدانِي، سعید بن کعب، سعید بن میناء حجازِي، سعید بن أبِي هِند
فزارِي، سعید بن یزید حمیرِي، سعید بن یسار، سفیان بن سعید ثورِي، سلام بن کرکره،
سلمان فارسِي، سلمه بن دینار أعرج، سَلَمه بن صَفوان بن سلمه زُرَقِي أنصارِي،
سَلِيط بن أیوب بن حکم أنصارِي، سُلَیمان بن سُحَیم هاشمِي، سُلیمان بن عبدالله بن
عُوَیمر أسلمِي، سلیمان بن مهران أعمش، سلیمان بن یسار هلالِي، سماک بن اوس بن
خرشه ساعدِي، شریک بن عبدالله بن حارث قاضِي، شُعبه بن حَجَّاج بن ورد عتکِي، شیبه
بن نصاح بن سرجس مخزومِي، صالح بن إبراهیم بن عبدالرحمن بن عَوف زهرِي، صالح بن
کَیسان دوسِي، صَدقَه بن یَسار جزرِي، صرد بن عبدالله جرشِي، صفوان بن سلیم جزرِي،
صَلت بن عبدالله بن نَوفل بن حارث بن عبدالمطلب هاشمِي، ضمره بن سعید بن عمرو
أنصارِي، طفیل بن عمرو بن طریف دوسِي، طلحه بن عبیدالله بن کریز خزاعِي، أبِي
سُفیان طَلحه بن نافع قرشِي، أبوالأسود ظالم بن عمرو دولِي، عاصم بن ضمره سلولِي،
عاصم بن عدي عجلانِي، عاصم بن عمر بن قتاده أنصارِي، عامر بن عبدالله بن زبیر
قرشِي، عامر بن عبدالله بن مسعود هذلِي، عامر بن نصر أسلمِي، عامر بن واثله بن
عبدالله لیثِي، عُباده بن ولید بن عُباده بن صامت أنصارِي، عَباس بن سَهل بن سعد
ساعدِي أنصارِي، عباس بن عبدالله بن مَعبَد بن عباس قرشِي، عباس بن عبدالرحمن بن
میناء أشجعِي، عبدالله بن أبِي أمامه بن ثَعلَبه أنصارِي، عبدالله بن أبِي بکر
صدیق، عبدالله بن أبِي بکر بن محمد بن عمرو بن حَزم أنصارِي، عبدالله بن أبِي
الریان، عبدالله بن أبِي سلمه ماجشون، عبدالله بن أبِي لبید مدنِي، عبدالله بن أنس
بن مالک أنصارِي، عبدالله بن بریده بن حصیب أسلمِي، عبدالله بن حبیب بن ربیعه
سلمِي، عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن أبِي طالب هاشمِي، عبدالله بن خارجه بن
زید بن ثابت أنصارِي، أبِي الزِّناد عبدالله بن ذَکوان قرشِي، عبدالله بن راشد
زوفِي، عبدالله بن رافع مخزومِي، عبدالله بن أبِي سلمه، عبدالله بن سهل حارثِي،
عبدالله بن صبیح، عبدالله بن ضمیره فزارِي، عبدالله بن طاوس بن کیسان یمانِي،
عبدالله بن عبدالله بن عثمان بن حکیم بن حِزام قرشِي، عبدالله بن عبدالرحمن بن
أبِي بکر صدیق تیمِي، عبدالله بن عبدالرحمن بن أبِي حُسین نوفلِي، عبدالله بن
عبدالرحمن بن أبِي صعصعه أنصارِي، أبوسلمه عبدالله بن عبدالرحمن بن عوف زهرِي،
عبدالله بن عبدالرحمن بن معمر أنصارِي، عبدالله بن عبید بن هرمز، عبدالله بن عتبه
هذلِي، عبدالله بن عمر بن علی عبشمِي، عبدالله بن فضل قرشِي، عبدالله بن کعب بن
مالک أنصارِي، عبدالله بن مثنی أنصارِي، عبدالله بن محمد بن أبِي بکر تیمِي،
عبدالله بن محمد بن عقیل هاشمِي، عبدالله بن محمد بن معن غفارِي، عبدالله بن مسعود
بن حبیب، عبدالله بن مسلم بن عبیدالله زهرِي، عبدالله بن معبد بن عباس هاشمِي،
عبدالله بن معتب أوسِي، عبدالله بن مِکنَف حارثِي، عبدالله بن أبِي نَجِيح ثقفِي،
عبدالله بن یزید بن ودیعه أنصارِي، عبدالرحمن بن أسود بن یزید نَخَعِي، عبدالرحمن
بن حاطب بن أبِي بلتعه لخمِي، عبدالرحمن بن حرمله کوفِي، عبدالرحمن بن حمید بن
عبدالرحمن بن عوف زهرِي، عبدالرحمن بن دینار، أبوهریره عبدالرحمن بن صخر دوسِي،
عبدالرحمن بن عبدالله بن ذکوان قرشِي، عبدالرحمن بن عیاش مخزومِي، عبدالرحمن بن
قاسم بن محمد بن أبِي بکر صدیق تیمِي، عبدالرحمن بن هُرمز أعرج، عمویش عبدالرحمن
بن یسار بن خیار قرشِي، عبدالرحمن بن أبِي لیلی أنصارِي، عبدالسلام بن أبِي جَنُوب
مدنِي، عبدالعزیز بن أبِي سلمه ماجشون، عبدالعزیز بن مسلم أنصارِي، أبِي أمیه
عبدالکریم بن أبِي المخارق بَصرِي، عبدالملک بن إبراهیم بن حفص قرشِي، عبدالملک بن
عبدالله ثقفِي، عبدالملک بن عمیر لخمِي، عبدالواحد بن حمزه بن عبدالله بن زبیر
أسدِي، عبدالواحد بن أبِي عون أویسِي، عبید بن عمیر أسلمِي، عبیدالله بن أسلم
مدنِي، أبوالمطرف عبیدالله بن طلحه خزاعِي، عبیدالله بن عبدالله بن حُصَین
أنصارِي، عبیدالله بن عبدالله بن عتبه بن مسعود هذلِي، عبیدالله بن عبدالله بن عمر
بن خطاب عدوِي، عبیدالله بن علی بن عبیدالله، عبیدالله بن عمر بن حفص بن عاصم بن
عمر عدوِي، عبیدالله بن کعب بن مالک أنصارِي، عبیدالله بن مغیره بجلِي، عبیدالله
بن مغیره بن معیقیب سبائِي، عبیدالله بن یسار مصرِي، عُتبه بن مسلم تمیمِي، عتبه
بن عبدالله بن عتبه مسعودِي، عثمان بن أبِي سلیمان قرشِي، عثمان بن عروه بن زبیر
أسدِي، عدِي بن ثابت بن دینار أنصارِي، عطاء مولای أم صبیه، عَطاء بن أبِي رَبَاح
قرشِي، عطاء بن أبِي مروان أسلمِي، عطاء بن یسار هلالِي، أبومسعود عقبه بن عمرو
أنصارِي، عقبه بن مسلم تجیبِي، عِکرمه بن خالد مَخزومِي، عکرمه مولای ابن عباس،
علقمه بن أبِي علقمه مدنِي، علاء بن عبدالرحمن بن یعقوب حرقِي، علی بن أبِي طالب
هاشمِي، علی بن أقمر وداعِي، علی بن یحیی بن خَلّاد أنصارِي، عُماره بن عبدالله بن
طُعمَه مدني، عماره بن غزیه أنصارِي، عمر بن أبِي سلمه قرشِي، عمر بن حسین مکِي،
عمر بن عبدالله بن عروه بن زبیر أسدِي، عمر بن قتاده ظفرِي، عمران بن أنس، عمران
بن أبِي أنس قرشِي، عمره دختر عبدالرحمن أنصاریه، عمرو بن حارث بن أبِي ضرار
خزاعِي، عمرو بن دینار جمحِي، عمرو بن شعیب قرشِي، أبوإسحاق عمرو بن عبدالله بن
عبید سبیعِي، عمرو بن عبید عبشمِي، عمرو بن عبید أنصارِي، عمرو بن أبِي عمرو مولای
مطلب قرشِي، عمرو بن قیس ملائِي، عمرو بن میمون أودِي، عمرو بن میمون بن مِهران جزرِي،
عمرو بن هرم بن حیان أزدِي، عمرو بن یحیی أنصارِي، عیاض بن دینار لیثِي، عیسی بن
عبدالله بن مالک الدار عمرِي، عیسی بن مَعقِل بن أبِي مَعقِل أسَدِي، عیسی بن
مَعمَر حجازِي، غضیف بن حارث سکونِي، فاطمه دختر منذر بن زبیر أسدِي، فروة بن نوفل
أشجعِي، فضل بن عبدالله بن معقل أشجعِي، قاسم بن محمد بن أبِي بکر صدیق تیمِي،
قبیصه بن ذؤیب خزاعِي، قره بن خالد سدوسِي، قعقاع بن حکیم کنانِي، قعقاع بن
عبدالله بن سلامه أسلمِي، کعب بن مالک بن عمرو أنصارِي، کمیل بن زیاد نخعِي، کیسان
بن سعید مقبرِي، مالک بن ثعلبه قرظِي، مبارک بن فضاله قرشِي، مجاهد بن جبر قرشِي،
محمد بن إبراهیم بن حارث تَیمِي قرشِي، محمد بن أسامه بن محمد مدنِي، محمد بن أبِي
أمامه بن سَهل بن حُنَیف أنصارِي، محمد بن ثابت بن شرحبیل قرشِي، محمد بن جحاده
أودِي، محمد بن جعفر بن زُبیر بن عوام أسدِي، محمد بن ذکوان أسدِي، محمد بن زبیر
حَنظلَي، محمد بن زید بن مهاجر قرشِي، محمد بن سائب کلبِي، محمد بن سعد أنصارِي،
محمد بن سلیمان أنصارِي، محمد بن طَلحه بن عبدالله تَیمِي قرشِي، محمد بن طلحه بن
مصرف یامِي، محمد بن طَلحه بن یزید بن رُکانه مطلبِي، محمد بن عبدالرحمن بن ثوبان
قرشِي، محمد بن عبدالرحمن بن عبدالله أنصارِي، محمد بن عبدالرحمن بن سعد أنصارِي،
محمد بن عبدالرحمن بن عبدالله بن حصین تمیمِي، محمد بن عبدالرحمن بن نوفل أسدِي،
محمد بن عبدالله بن محمد تیمِي، محمد بن عبدالله بن زید أنصارِي، محمد بن عبدالله
بن عبدالرحمن بن أبِي صَعصَعه أنصارِي، محمد بن عبدالله بن عمرو قرشِي، محمد بن
عبدالله بن قیس قرشِي، محمد بن عبدالله بن مسلم زهرِي، محمد بن عجلان قرشِي، محمد
بن عروه بن زبیر أسدِي، محمد بن عکرمه مخزومِي، أبِي جعفر محمد بن علی بن حسین بن
علی معروف به امام محمد باقر، محمد بن عمرو بن حزم أنصارِي، محمد بن عمرو بن عطاء
عامرِي، محمد بن عمرو بن علقمه لیثِي، محمد بن قیس القاص، محمد بن کعب بن سلیم
قرظِي، محمد بن کعب الاصغر، محمد بن أبِي محمد مولای زید بن ثابت، محمد بن مسلم بن
تدرس قرشِي، محمد بن مسلم بن شِهاب زُهرِي، محمد بن مُنکَدِر قرشِي، محمد بن نافع
بن عجیر، محمد بن ولید بن عامر زبیدِي، محمد بن ولید بن نُوَیفع مدنِي قرشِي، محمد
بن یحیی بن حَبّان أنصارِي، محمد بن یحیی بن حسان تنیسِي، مسروق بن أجدع همدانِي،
مسعر بن کدام عامرِي، مسور بن رفاعه قرظِي، مُطَّلِب بن عبدالله بن قیس بن مَخرَمه
قرشِي، معاذ بن رفاعه أنصارِي، معاذ بن سعد أنصارِي، معاذ بن عبدالله جهنِي،
معاویه بن أبِي سفیان أموِي، مَعبد بن کَعب بن مالک، مَعمَر بن عبدالله بن حنظله
حجازِي، مغیره بن أبِي لبید، مغیره بن عثمان ثقفِي، مقداد بن أسود کندِي، مَکحول
بن أبِي مسلم شامِي، مکنف حارثِي، منبعث بن مکدم ثقفِي، منذر بن ثعلبه بن حرب
عبدِي، منصور بن معتمر سلمِي، منظور بن زبان کوفِي، منهال بن عمرو أسدِي، موسی بن
أنس بن مالک أنصارِي، موسی بن عقبه قرشِي، عمویش موسی بن یسار قرشِي، نافع مولای
ابن عمر، نُبَیه بن وَهب بن عثمان قرشِي، نُوح بن حکیم ثقفِي، هشام بن حسان أزدِي،
هشام بن ولید بن عدِي بن خیار، هشام بن عُروه أسدِي، وهب بن عبدالله بن جناده
سوائِي، وَهب بن کیسان قرشِي، وهیب بن خالد بن عجلان باهلِي، یحیی بن حارث غسانِي،
یحیی بن سعید بن قیس أنصارِي، یحیی بن أبِي سفیان أخنَسِي، یحیی بن عَبَّاد بن عبدالله
بن زبیر زبیرِي، یحیی بن عبدالله بن حارث تیمِي، یحیی بن عبدالله بن عبدالرحمن
أنصارِي، یحیی بن عروه بن زبیر قرشِي، یحیی بن یزید جزرِي، یزید بن أبِي حَبیب
مصرِي، یزید بن رُومان أسدِي، یزید بن زیاد بن أبِي زیاد مولای ابن عَیَّاش
مخزومِي، یزید بن عبدالله بن خصیفه کندِي، یزید بن عبدالله بن قُسَیط لیثِي، یزید
بن عبید سعدِي، یزید بن قیس أزدِي، یزید بن محمد بن یزید بن خُثَیم مُحاربِي، یزید
بن یزید بن جابر أزدِي، یسار مطلبِي، یسار مکِي، یعقوب بن أبِي سلمه تیمِي، یعقوب
بن عبدالله بن أشجع مخزومِي، یعقوب بن عُتبَه بن مغیره ثَقَفِي، یعقوب بن مجاهد
مخزومِي، أبوبکر بن أبِي الجهم عدوِي، أبوبکر بن عبیدالله بن أبِي ملیکه تیمِي،
أبوبکر بن محمد بن عمرو أنصارِي، أبوسُفیان حرشِي، أبِي سَلَمه بن عبدالرحمن بن
عوف، أبِي عُبیده بن عبدالله بن زَمعه قرشِي، أبِي عبیده بن محمد بن عَمَّار بن
یاسر عنسِي، أبولبابه أنصارِي، أبِي مالک أشجَعِي، أبِي منظور شامِي، أبونبیه بن
إبراهیم تیمِي، بعضی از پسران محمد بن مَسلَمه أنصارِي، أم سعد جمیله دختر سعد بن
ربیع أنصاریه و عده أی دیگری حدیث روایت کرده است.(1 و 24)
کسانی
که از محمد بن اسحاق حدیث روایت کرده اند:
و از او إبراهیم بن سعد بن إبراهیم بن
عبدالرحمن بن عوف زهرِي، إبراهیم بن سعد بن مالک زهرِي، إبراهیم بن طهمان بن شعبه
هروِي، إبراهیم بن یوسف بن إسحاق سبیعِي، أحمد بن حسین بن علی بن عبدالله
نیشابورِي، أحمد بن خالد بن موسی وَهبِي، أحمد بن محمد بن إبراهیم بن خطاب بستِي،
أحمد بن محمد بن أیوب بغدادِي، أحمد بن محمد بن حنبل شیبانِي، أحمد بن محمد بن
ولید غسانِي، إسرائیل بن موسی بصرِي، إسرائیل بن یونس سبیعِي، إسماعیل بن جعفر
أنصارِي، إسماعیل بن علیه أسدِي، إسماعیل بن عیاش بن سلیم عنسِي، بشر بن مفضل بن
لاحق رقاشِي، بکر بن سلیمان بصرِي، جریر بن حازم بن زید أزدِي، جریر بن عبدالحمید
بن جریر ضبِي، جعفر بن حارث بن جمیع واسطِي، جعفر بن عون بن جعفر قرشِي، حارث بن
أبِي أسامه تمیمِي، حسن بن صالح همدانِي، حسن بن عیاش بن سالم أسدِي، حسن بن محمد
بن علی سرخسِي، حدیج بن معاویه بن حدیج جعفِي، حرمِي بن عماره عتکِي، حفص بن
عبدالرحمن بن عمر بلخِي، حَفص بن غیاث بن طلق نخعِي، حَمَّاد بن زید بن درهم
أزدِي،، حماد بن سلمه بن دینار بصرِي، خالد بن أبِي نوف سجستانِي، خالد بن عبدالله
بن عبدالرحمن طحان، خطاب بن قاسم حرانِي، خلیفه بن خیاط عصفرِي، خلیل بن موسی
بصرِي، زائده بن قدامه ثقفِي، زفر بن هذیل بن قیس عنبرِي، زفر بن قره بن خالد
سدوسِي، زکریاء بن أبِي زائده وادعِي، زهیر بن حرب بن شداد حرشِي، زهیر بن مُعاویه
جُعفِي، زیاد بن عبدالله بن طفیل بَکائِي، زیاد بن یحیی بن زیاد حسانِي، زید بن
بکر بن خنیس، سعد بن إبراهیم بن سعد قرشِي، سعد بن إبراهیم بن عبدالرحمن بن عوف
قرشِي، سعدان بن یحیی لَخمِي، سعید بن أبِي سعید مقبرِي، سعید بن بَزِيع حرانِي،
سعید بن زید بن درهم أزدِي، سعید بن زید بن عقبه فزارِي، سُفیان بن سعید بن مسروق
ثَورِي، سُفیان بن عُیَینَه بن میمون هلالِي، سلام بن سلیم حنفِي، سلمه بن دینار
أعرج، سلمه بن رجاء تمیمِي، سلمه بن شبیب مسمعِي، سلمه بن فضل رازِي، سلیمان بن
حسان شامِي، أبوخالد سلیمان بن حَیَّان
الأحمر جعفرِي، أبوداود سلیمان بن داود بن جارود طیالسِي، سلیمان بن مهران أعمش، سوید
بن سعید بن سهل بن شهریار هروِي، شَرِيک بن عبدالله بن حارث قاضِي، شریک بن
عبدالله بن أبِي نمر لیثِي، شُعبه بن حَجَّاج بن ورد عتکِي، صدقه بن بشیر مدنِي،
صدقه بن سابق صعدِي، ضحاک بن مخلد نبیل، عباد بن عباد بن حبیب مهلبِي، عباد بن
عوام بن عمر کلابِي، عبدالله بن أبِي بکر بن محمد بن عمرو أنصارِي، عبدالله بن
أجلح کندِي، عبدالله بن إدریس بن یزید أودِي، عبدالله بن سعید بن أبِي هِند
فزارِي، عبدالله بن عامر بن زراره حضرمِي، عبدالله بن عبدالله بن أویس أصبحِي،
عبدالله بن عبدالله سجزِي، عبدالله بن عثمان بن خثیم قارِي، عبدالله بن عَون،
عبدالله بن مبارک بن واضح حنظلِي، عبدالله بن نُمَیر همدانِي، عبدالله بن یزید بن
صَلت شابِي،عبدالأعلی بن حماد بن نصر باهلِي، عبدالأعلی بن عبدالأعلی بن محمد
قرشِي، عبدالأعلی بن مسهر غسانِي، أبوشِهاب عبدربه بن نافع کنانِي معروف به
حَنَّاط، عبدالرحمن بن بشیر شیبانِي، عبدالرحمن بن محمد بن زیاد محاربِي،
عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله قارِي، أبوزهیر عبدالرحمن بن مَغراء بن عیاض دوسِي،
عبدالرحیم بن سلیمان کنانِي، عبدالرحیم بن عبدالرحمن بن محمد محاربِي، عبدالرزاق
بن حمام بن نافع حمیرِي، عبدالسلام بن حرب بن سلم ملائِي، عبدالعزیز بن محمد
دراوردِي، عبدالعزیز بن یحیی بن یوسف بکائِي، عبدالکریم بن مالک جزرِي، عبدالملک
بن عبدالعزیز بن جریج مکِي، عبدالملک بن عمرو قیسِي، عبدالواحد بن زیاد عبدِي،
عبدالوارث بن سعید بن ذکوان عنبرِي، عَبدَه بن سلیمان کِلابِي، عبیدالله بن عمرو
أسدِي، عبیده بن حمید بن صهیب لیثِي، عثمان بن عمرو جزرِي، علاء بن عبدالرحمن بن
یعقوب حرقِي، علاء بن هارون سلمِي، علی بن ثابت جزرِي، علی بن صالح همدانِي، علی
بن عمر بن أحمد بن مهدِي دارقطنِي، علی بن مسهر بن علی قرشِي، عمر بن أبِي معاذ
نمیرِي، عمر بن عبدالرحمن بن قیس أسدِي، عمر بن عبدالله بن رزین سلمِي، عمر بن علی
بن عطاء مقدمِي، عمر بن هاشم جنبِي، عیسی بن ماهان بن إسماعیل رازِي، عیسی بن یونس
بن عمرو سبیعِي، فضل بن علاء کوفِي، فیاض بن محمد بن سنان رقِي، قاسم بن مالک
مزنِي، قیس بن ربیع أسدِي، لیث بن سعد بن عبدالرحمن فهمِي، مجاهد بن وردان
مدنِي، محمد بن إبراهیم بن أبِي عدِي سلمِي، محمد بن إبراهیم بن منذر نیشابورِي،
محمد بن أحمد بن حماد وراق، محمد بن إدریس بن عباس شافعِي، محمد بن إسماعیل بن
عیسی بصرِي، محمد بن إسماعیل بن مسلم دیلِي، محمد بن بکیر بن واصل حضرمِي، محمد بن
جهم بن هارون سمرِي، محمد بن حسن بن عمران مزنِي، محمد بن خازم أعمی، محمد بن خالد
بن محمد وهبِي، محمد بن زیاد هاشمِي، محمد بن سعید بن أبان أموِي، محمد بن سلمه
حَرَّانِي، محمد بن سلمه بن عبدالله بن أبِي فاطمه مرادِي، محمد بن سلمه بن عبدالله
باهلِي، محمد بن عبدالله بن نمیر همدانِي، محمد بن عبید بن عبدالرحمن طنافسِي،
محمد بن أبِي عَدِي، محمد بن علاء بن کریب همدانِي، محمد بن عمر بن ولید کندِي،
محمد بن عمر بن علی مقدمِي، محمد بن عمر بن واقد واقدِي، محمد بن فُضَیل بن غزوان
بن جریر ضبِي، محمد بن مسلم بن عبیدالله زهرِي، محمد بن معلی بن عبدالکریم باهلِي،
محمد بن ولید بن عامر زبیدِي، محمد بن یحیی بن علی کنانِي، محمد بن یزید واسطِي،
محمد بن یزید کلاعِي، مرجِي بن رجاء یشکرِي، مرزوق تیمِي، مسدد بن مسرهد بن مسربل
أسدِي، مسعر بن کدام بن ظهیر عامرِي، مسعود بن سعد جعفِي، معاویه بن عمرو بن مهلب
أزدِي، معلی بن منصور رازِي، مِندَل بن علی عنزِي، موسی بن أعیَن جزرِي، موسی بن
عیسی لیثِي، موسی بن محمد أنصارِي، موسی بن نافع أسدِي، أبوحنیفه نعمان بن ثابت بن
زوطِي تیمِي، نعیم بن حماد بن معاویه خزاعِي، هارون بن أبِي عیسی کاتب، هارون بن
موسی نَحوِي، هریم بن سفیان بجلِي، هشام بن حسان أزدِي، هُشَیم بن بَشِير بن قاسم
سلمِي، هیاج بن بسطام تمیمِي هروِي، أبوعَوَانه وَضَّاح بن عبدالله، وهب بن جریر
بن حازم أزدِي، یحیی بن زکریا بن أبِي زائده همدانِي، یحیی بن سعید بن قیس أنصارِي،
یحیی بن سعید بن أبان أموِي، یحیی بن سعید بن فروخ قطان، یحیی بن علی بن عبدالحمید
مدینِي، یحیی بن محمد بن عَبَّاد بن هانی شَجَرِي، أبوتُمَیله یحیی بن واضح
أنصارِي، أبوالمُحَیَّاة یحیی بن یَعلَی بن حرمله تَیمِي، یزید بن أبِي حبیب
مصرِي، یزید بن زُرَیع عیشِي، یزید بن عبدالعزیز بن سیاه أسدِي، یزید بن قیس
أزدِي، یزید بن هارون بن زاذِي بن ثابت واسطِي، أبویوسف یعقوب بن إبراهیم بن حبیب
بن خنیس قاضِي، یعقوب بن إبراهیم بن سعد بن إبراهیم قرشِي، یعقوب بن عبدالله بن
أشج مخزومِي، یَعلَی بن عبید بن أبِي أمیه طنافسِي، یوسف بن عمرو بن یزید فارسِي،
یوسف بن یزید بصرِي، یونس بن أبِي إسحاق سبیعِي، یونُس بن بُکَیر بن واصل
شَیبانِي، یونس بن یزید بن مشکان أیلِي و عده أی دیگر حدیث روایت کرده اند.(1 و
24)
نظرات علماء و بزرگان دربارۀ محمد بن إسحاق:
علماء
و دانشمندان در زمینه مقام علمی ابن اسحاق نظرات گوناگونی ابراز کرده اند، برخی او
را ثقه و مورد اطمینان و دسته أی او را کذاب و دروغگو گفته اند.
علی بن مدینی می گوید: علم سنت در نزد دوازده
کس است، که یکی از آنها ابن اسحاق است.(9)
إمام شافعِي می گوید: هرکس بخواهد در آموزش
مغازِي تبحر یابد، باید به نزد ابن اسحاق برود.(9)
سفیان بن عیینه می گوید: ابن اسحاق براستی
امیرالمومنین حدیث است، و از بهترین کسانی است که اخبار را روایت کرده است.(9)
محمد ابن جریرطبری می گوید: ابن اسحاق از پر
دانش ترین و آگاه ترین افراد عصر خود بوده است.(21)
أبوزرعه دمشقِي می گوید: محمد ابن اسحاق مردی
است که بزرگان از اهل علم بر اخذ حدیث از وی اتفاق نظر دارند.(24)
أبومعاویه ضریر می گوید: محمد بن اسحاق از
حافظ ترین مردم بوده است.(24)
أبویعلی خلیلِي می گوید: محمد بن اسحاق عالمی
واسع الروایه و ثقه بوده است.(24)
أمام أحمد بن حنبل باری او را حسن الحدیث
گفته، و بار دیگر گفته است: روایات وی حجت نیست، و نیز می گوید: من روایاتش را در
مورد مغازی می نویسم، اما در مسایل حلال و حرام در آن توقف می نمایم.(24)
أحمد بن صالح جیلِي او را ثقه گفته است.(24)
سفیان ثورِي او را امیرالمومنین در حدیث گفته
است.(24)
محمد بن إبراهیم فوشنجِي او را ثقه ثقه خواند
است.(24)
أنچه
دربارۀ محمد بن إسحاق در کتب بزرگان أمده است:
إمام محمد بن إسماعیل بخاری در تاریخ کبیر
آورده است: أبوبکر محمد بن إسحاق مولای قیس بن مخرمه قرشِي مدینِي بوده، و از او
ثورِي و ابن إدریس حدیث روایت نموده اند. علی بن عبدالله به نقل از ابن عیینه می
گوید: زهرِي گفته است: کسی که می خواهد مغازی را بداند، باید از این مولای قیس بن
مخرمه یاد بگیرد. ابن عیینه می گوید: کسی را ندیدم که ابن إسحاق را متهم کند. عبید
بن یعیش برایم گفت: از یونس بن بکیر شنیدم که شعبه می گفت: محمد بن إسحاق در حفظ
امیرالمحدثین است. أبوعبدالله می گوید: ابن اسحاق در سال 151 هجری قمری در بغداد
وفات یافت.(3)
إمام محمد بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات
می نگارد: أبوبکر محمد بن إسحاق بن یسار از جملۀ أتبَاعِ التَّابِعِين، از اهالی
مدینه و مولای عبدالله بن مخرمه قرشِي بوده، و دو برادر بنام های ابوبکر و عمر
داشته، و در روایت حدیث تدلیس می کرده است، وفات او را در سال 151 یا 152 و بعضی
هم سال 150 هجری قمری گفته اند.(4)
إمام محمد بن حبان در کتاب مشاهیر الأمصار نیز
می نویسد: أبوبکر محمد بن إسحاق بن یسار مولای عبدالله بن قیس بن مخرمه بوده است.
جد وی از اسراء عین التمر و از اولین اسیرانی بوده که آنها را از عراق به مدینه
آورده اند. او از دانشمندان به علم سنن بوده، و در جمع آوری و کثرت علم تلاش بسیار
نموده، و آن ها را از روی صدق و إتقان جمع آوری کرده است. موصوف از بهترین مردم در
سیاق، طرز جمع آوری و اسلوب اخبار و حفظ متون بوده است.(5)
إمام حافظ أبِي محمد عبدالرحمن بن أبِي حاتم
محمد بن ادریس تمیمی حنظلی رازِي در کتاب الجرح والتعدیل می نویسد: أبوبکر محمد بن
إسحاق بن یسار مولای قیس بن مخرمه قرشِي صاحب مغازی بوده و انس بن مالک(رض) از
اصحاب رسول الله(ص) را دیده است.(6)
عبدالرحمن(ابن أبِي حاتم) از صالح بن محمد بن
حنبل و او از علی بن مدینِي روایت نموده، که گفت: سفیان ابن عیینه را در حالی
دیدم، که ابن اسحاق هم همراهش بود، ابن اسحاق جوان بود، و حدیث می گفت، وقتی
برخواست ابن شهاب گفت: تازمانی که ابن اسحاق در مدینه است، علم در این جا باقی می
ماند.(6)
عبدالرحمن می گوید: در نامه أی که برایم
أبوأمیه طرسوسِي نوشته، آمده است: علی بن حسن نسائِي از فیاض بن محمد رقِي می
گوید: از ابن أبِي ذئب شنیدم، که می گفت: در نزد زهری بودیم، او به طرف ابن اسحاق
نظر کرد، و گفت: تا زمانی که این أحول(کج چشم، کلاژ) در حجاز است حجاز مرکز علم
خواهد بود.(6)
عبدالرحمن(بن أبِي حاتم) از پدرش و او از
إبراهیم بن منذر و او از إسماعیل بن علیه روایت نموده، که می گوید: از شعبه شنیدم
که می گفت: محمد بن إسحاق در حدیث صدوق است. عبدالرحمن از پدرش و او از عبید بن
یعیش روایت نموده، که گفت: از یونس بن بکیر شنیدم که شعبه گفته است: محمد بن إسحاق
امیرالمحدثین است.(6)
عبدالرحمن از پدرش و او از عبید بن یعیش نقل
می کند، که از یونس بن بکیر شنیده است، که گفت: از ابن اسحاق شنیدم که می گفت: من
باری مغازی را در مکه حفظ نمودم، اما از نزدم فراموش شد، باز آن را تکرار نمودم و
به حافظه سپردم.(6)
عبدالرحمن از صالح بن احمد بن محمد بن حنبل و
او از علی ابن المدینی روایت نموده، که گفت: از
سفیان ابن عیینه شنیدم، که از وی راجع به محمد بن إسحاق سؤال گردید، و گفته
شد که: چرا مردم مدینه از ابن اسحاق حدیث روایت نمی کنند؟ او گفت: من در حدود
هفتاد و چند سال با او مجالست داشتم، و کسی از اهل مدینه را ندیدم، که او را به
چیزی متهم نمایند، و یا راجع به او چیزی بگوید.(6)
عبدالرحمن از علی العباس بن محمد دوری روایت
نموده، که می گوید: از یحیی بن معین سوال گردید؟ کدام یکی محمد بن اسحاق یا موسی
بن عبیده در نزد تو محبوب تر اند؟ گفت: محمد بن اسحاق، محمد بن اسحاق صدوق است،
اما حجت نیست.(6)
عبدالرحمن می گوید: از پدرم( أبِي حاتم محمد
بن إدریس تمیمِي حنظلِي رازِي) راجع به ابن اسحاق سوال گردید؟ پدرم گفت: حدیث او
نوشته می شود. عبدالرحمن می گوید: از ابوزرعه(رازِي) راجع به ابن اسحاق سوال شد؟ گفت: او صدوق است. کی راجع به محمد بن
اسحاق حرف می زند؟ محمد بن إسحاق صدوق است.(6)
عبدالرحمن از أبوسعید و او از ابن إدریس روایت
می کند، که گفت: برای مالک بن أنس گفتم، و از مغازی یاد کرد. گفتم: ابن اسحاق می
گوید: من بیطار آن هستم. گفت: برای تو گفت: من بیطار آن هستم، ما او را از مدینه
بیرون کردیم.(6)
عبدالرحمن از پدرش و او از مقاتل بن محمد
رازِي و او از أبِي داود طیالسِي و او از عمر بن حبیب روایت نموده، و می گوید:
برای هشام بن عروه گفتم: برای من محمد بن اسحاق حدیث گفت. فرمود: همان کذاب.(6)
إمام حافظ خطیب أبِي بکر أحمد بن علی بن ثابت
بغدادِي در تاریخ بغداد آورده است: محمد بن اسحاق بن یَسار بن خِیار و بنا به گفته
بعضی از مورخین محمد بن اسحاق بن یسار بن کُوثان مدینِي مولای قیس بن مَخرمه بن
مطلب بن عبد مناف بوده است. خطیب می گوید: من در شمار کسانی که اسم شان محمد بوده،
و در مدینة السلام(بغداد) سکونت داشته اند، از اهالی شهر و از کسانی که از دیگر
جاها آمده بودند از روی سن و اسناد و تاریخ وفات کسی را مقدم بر محمد بن إسحاق
نیافتم. لهذا اسم و شرح حال او را در اول کتاب خود و مقدم بر همگان نگاشتم. محمد
بن اسحاق عالم به سیر، مغازی، تاریخ روزگار مردمان، اخبار اولیه و قصص انبیاء
بوده، و تعداد زیادی از علماء و دانشمندان از او نقل قول کرده اند. ابن اسحاق به
بغداد آمد، در این شهر ساکن گردید و در این شهر بود تا درگذشت، و در قسمت شرقی
گورستان خیزُران( در پهلوی مقبره امام ابوحنیفه که امروزه بنام مقبرة الأعظمیه یاد
می گردد) به خاک سپرده شد.(خطیب می گوید: پدر و خانوادۀ من نیز در این گورستان
مدفون اند.) محمد بن حسین بن فضل قَطَّان از عبدالله بن جعفر بن درستویه نحوی و او
از یعقوب بن سفیان روایت نموده، که گفت: محمد بن اسحاق بن یسار صاحب سیره از موالی
و اصالتاً فارسِي بوده است. ابوالقاسم أزهرِي از محمد بن عباس خزاز و در املائی از
بدر بن هیثم قاضی روایت کرده، که گفت: محمد بن اسحاق بن یسار بن کوثان را برادری
بنام عمر بن اسحاق بوده، که او از عمویش موسی بن یسار و او از أبِي هریره(رض) حدیث
روایت نموده است. عبیدالله بن أبِي الفتح فارسی از ابوالحسن دارقطنِي و او از قول
هیثم بن عدی و ابوالحسن مدائنِي روایت نموده، که گفته اند: ابن اسحاق صاحب کتاب
المغازی همان محمد بن اسحاق بن یسار بن خیار بوده، که خیار مولای قیس بن مخرمه بن
مطلب بن عبد مناف بوده است. أزهرِي از عبیدالله بن یحیی و او از أباعلی هروِي و او
از حسن بن محمد مؤدب و او از عمار روایت نموده، که گفت: ابن اسحاق به نزد
مهدی(خلیفه عباسی) آمد، در حالی که پسر مهدی نیز در کنارش بود، مهدی برایش گفت: ای
ابن اسحاق! آیا این را می شناسی؟ گفت: بلی، فرزند امیرالمؤمنین است. گفت: برایش تاریخی
بنویس که مشتمل بر تمام وقایع از زمان خلقت آدم تا به امروز باشد. می گوید: ابن
اسحاق رفت، و کتابی به این اوصاف را تالیف نمود، و آن را به حضور خلیفه آورد، وقتی
خلیفه کتاب را مشاهده کرد، گفت: یا ابن اسحاق! کتاب را بسیار طولانی تالیف کرده
أی، آن را مختصر بساز. می گوید: ابن اسحاق رفت، و کتاب را مختصر ساخت، و به حضور
خلیفه آورد و گفت: این مختصر کتاب است. و کتاب بزرگ را در خزانه امیرالمؤمنین
تحویل نمود. خطیب بغدادِی می گوید: این روایتی که (ابن اسحاق به نزد مهدی رفت، در
حالی که فرزندش در کنار او بود) درستش در نزد من چنین است، که ابن اسحاق به نزد
أبوجعفر منصور خلیفه عباسی رفت، در حالی که فزرندش مهدی نیز در کنار او بود، والله
اعلم. قاضی ابوبکر احمد بن حسن حَرَشِي از ابوالعباس محمد بن یعقوب أصم و او از
ابوزُرعه عبدالرحمن بن عمرو در دمشق و او از احمد بن خالد وَهبِي و او از محمد بن
اسحاق و او از فاطمه دختر مُنذر و او از اسماء دختر أبِي بکر صدیق(رض) روایت
نموده، که گفت: شنیدم که زنی از رسول الله(ص) سوال می نماید، و می گوید: من همباغی
دارم، و در مقابلش تظاهر می کنم که همسرم برایم فلان چیز را داده است، تا بواسطه
آن همباغم را غیظش بگیرد. رسول الله(ص) فرمودند: (المُستَشبع بِمَا لَم یُعط
کلابس ثوبِي زُور.) ترجمه: تظاهر کننده به آنچه به او داده نشده مانند کسی است
که لباس دروغین پوشیده است. فاطمه دختر منذر همسر هشام بن عروه بن زبیر می باشد و
هشام منکر روایت ابن اسحاق از او بوده، و می گفت: من فاطمه را نه ساله بود که با
وی ازدواج کردم، و او را تا زمانی که وفات یافت کسی ندیده است. أبومنصور محمد بن
محمد بن عثمان سواق از عیسی بن حامد رُخَّجِي و او از هیثم بن خلف دُورِي و او از
احمد بن ابراهیم و او از أبوداود صاحب الطیالسه روایت نموده، که می گفت: برایم کسی
که از هشام بن عروه شنیده بود(یعنی یحیی بن سعید قطان) گفت: کسی برای وی گفت: ابن
اسحاق به نقل از فاطمه(دختر منذر) چنین و چنان می گوید. عروه گفت: او کذاب خبیثی
است. محمد بن حسین قطان از دَعلَج بن احمد و او از احمد بن علی أبَّار و او از ابراهیم
بن زیاد سَبَلان و او از حسین بن عروه روایت نموده، که می گوید: از مالک بن انس
شنیدم، که می گفت: محمد بن اسحاق کذاب است. إبراهیم بن منذر از عبدالله بن نافع
روایت نموده، که گفت: ابن أبِي ذئب، عبدالعزیز بن ماجِشون، ابن أبِي حازم و محمد
بن اسحاق دربارۀ مالک بن أنس حرف می زدند، و محمد بن اسحاق از همگی دربارۀ مالک حرف های سخت تری می زد، و
می گفت: کتاب های مالک را به نزد من بیاورید، تا عیوب آن ها را برای شما بیان کنم،
من بیطار کتاب های مالک هستم. به روایات ابن إسحاق عده أی از علماء به دلائل مختلف
حجت نمی آوردند، تعدادی می گویند: او گرایش به تشیع داشته، جمعی او را منتسب به
قدری ها می کنند، بعضی می گویند: تدلیس می کرده است، اما اکثریت در صداقتش
معترفند. حسین بن علی صَیمَرِي از علی بن حسن رازِي و او از محمد بن حسین
زَعفرانِي و او از احمد بن زهیر روایت نموده، که گفت: از هارون بن معروف شنیدم، که
می گفت: محمد بن اسحاق قدری بوده است.(8)
إمام شمس الدین أبوعبدالله محمد بن أحمد بن
عثمان ذهبِي در کتاب سیر أعلام النبلاء می نویسد: ابن اسحاق در مغازی علامه است.
موصوف اولین کسی بود، که علوم روزگارش را در مدینه مدون نمود، او در علم و دانش
بحری خروشان بود، مگر توانائی معرفتش را چنان که شاید پیدا نکرد. مصعب زبیرِي می
گوید: یسار(پدر بزرگ ابن اسحاق) مولای قیس بن مخرمه و از اسیران عین التمر بود، و
اولین اسیری می باشد که او را از عراق به مدینه آوردند. سلمه بن فضل از ابن اسحاق روایت
نموده، که گفت: انس بن مالک(رض) را دیدم که عمامه سیاهی بر سر داشت و اطفال بر
دورش می دویدند، و می گفتند: این مرد از اصحاب رسول الله(ص) است، و نمی میرد تا
دجال را ملاقات کند. علی بن المدینِي می گوید: مدار حدیث رسول الله(ص) بر شش کس
بود، و آن شش نفر را ذکر کرده، و باز می گوید: از این شش نفر به دوازده کس دیگر
انتقال یافت، و در شمار آن دوازده کس اسم محمد بن اسحاق را هم ذکر کرده است. نعیم
بن حماد به نقل از سفیان می گوید: زهری را دیدم که ابن اسحاق در حال ورود به خانه
اش بود. برایش گفت: تا حال کجا بودی؟ ابن اسحاق گفت: با وجود این دربان کسی می
تواند به نزدت بیاید. می گوید: زهری دربانش را خواست و برایش گفت: هروقت ابن اسحاق
می خواهد به نزد من بیاید مانع وی نشوی. عبدالله بن أحمد بن حنبل از أبوبکر بن
خلاد باهلِي و او از یحیی بن سعید روایت نموده، که می گفت: از هشام بن عروه شنیدم،
که گفته است: ابن اسحاق به نقل از همسرم فاطمه دختر منذر حدیث می گوید، اما به
خداوند سوگند! او را هرگز ندیده است. ذهبی می گوید: هشام در سوگندش صادق است، شاید
فاطمه دختر منذر را ندیده باشد، بلکه از او حدیث روایت می کند، زیرا از شماری از
زنان حدیث روایت شده، در صورتی که راوی آن ها را ندیده است. و تعدادی از تابعین از
ام المومنین عایشه(رض) حدیث روایت کرده اند، در صورتی که صورت او را ندیده
اند.(یعنی از ورای پرده روایت کرده اند.) باز ذهبی می گوید: ممکن ابن اسحاق در
زمان صباوت خود که رفتن وی به نزد فاطمه دختر منذر مجاز بوده، از وی حدیث روایت
کرده باشد، و یا ممکن است در هنگام کهولت فاطمه از وی حدیث روایت نموده باشد، زیرا
فاطمه از همسرش هشام بن عروه در حدود ده سال بزرگتر بود، و او از مادر بزرگش اسماء
دختر حضرت ابوبکر صدیق حدیث روایت نموده، و وقتی که ابن اسحاق از وی حدیث روایت
کرده، فاطمه دختر منذر بیشتر از شصت سال سن داشته است. ذهبِي می گوید: تعدادی از
علماء از حجت آوردن به روایات ابن اسحاق خوداری کردند، به سبب اتهاماتی که از ناحیه گرایش به تشیع، عقیده به
قدر و تدلیس بر وی وارد ساخته می شد، و اما بر صداقت وی همگی اذعان دارند. بخاری می گوید: ابراهیم بن حمزه برایم گفت: در
نزد ابراهیم بن سعد در حدود هفده هزار حدیث درباره احکام به غیر از مغازی از ابن
اسحاق موجود بود. أبوزرعه دمشقِي می گوید: بزرگان علماء که از جملۀ ایشان سفیان،
شعبه، ابن عُیَینَه، هر دو حماد، ابن مبارک و ابراهیم بن سعد می باشند بر گرفتن
حدیث از ابن اسحاق اتفاق نظر دارند، و از وی از قدماء مثل یزید بن أبِي حبیب حدیث
روایت کرده است. و او را اهل حدیث آزموده و از وی صدق و خیر مشاهده کردند چنانکه
ابن شهاب(زهری) او را مدح نموده است. دُحَیم قول مالک را دربارۀ او آورده، و می
گوید: این امر دربارۀ روایت حدیث از وی نبوده، بلکه در بارۀ اتهام وی به قدری
اندیشیدن بوده است. سعید بن داود زبیرِي به نقل از عبدالعزیز دراوردِي می گوید: در
مجلس ابن اسحاق مشغول تعلیم بودیم، او لحظه أی به خواب رفت، و استراحت نمود، بعد از
بیدار شدن از خوابش گفت: من در این لحظه به خواب دیدم که شخصی وارد مسجد شد، و
طنابی را به همراه داشت، طنابش را به گردن خری انداخت و او را از مسجد بیرون کشید.
لحظۀ درنگ کردیم در این وقت مردی داخل مسجد گردید و طنابی را که در دست داشت به
گردن ابن اسحاق انداخت و او را از مسجد بیرون برد. می گوید: او را به نزد سلطان
بردند و شلاق زدند. زبیری می گوید: او را به جرم قدری بودن شلاق زدند. أبوالعباس
بن عُقده به نقل از موسی بن هارون بن اسحاق می گوید: از محمد بن عبدالله بن نمیر
شنیدم، که می گفت: ابن اسحاق را به قدری بودن متهم می کردند، اما او دور ترین مردم
از این تهمت بود. یعقوب بن شیبه می گوید: از ابن نُمَیر شنیدم، که از ابن اسحاق
یادآوری می کرد، و می گفت: اگر او از معروفین محدثین حدیث روایت کرد در آن حال او
حسن الحدیث و صدوق است و اگر روایت حدیثش از مجهولین بود، احادیثش باطل است.
اسماعیل بن اسحاق جَلَّاب می گوید: از ابراهیم حربِي دربارۀ ابن اسحاق پرسیدم، که
کسی از او سخن منفی می گوید؟ گفت: سفیان بن عیینه به نقل از زهری می گفت: تا وقتی
که این جوان(ابن اسحاق) در مدینه است علم باقی می ماند. اما مصعب می گفت: آنچه که
بر ابن اسحاق طعن می زنند غیر از جنس حدیث بوده است. أبوداود می گوید: از احمد
شنیدم، که می گفت: ابن اسحاق حدیثی را بر می گزید، و آن را از کتاب های دیگران می
گرفت، و بر کتاب خودش می نهاد. ذهبی می گوید: این امر جائز است بخاری در صحیح و
دیگران نیز این کار را کرده اند. أحمد می گوید: ابن اسحاق از موسی بن عبیده در نزد
من محبوب تر است. ذهبی می گوید: موسی بن عبیده را ضعیف گفته اند. عقیلِي از عباس بن فضل أسفاطِي و او از سلیمان بن داود و
او از یحیی بن سعید و او از وُهَیب روایت نموده، که می گوید: از هشام بن عروه
شنیدم، که می گفت: ابن إسحاق کذاب است. عقیلِي از محمد بن عباس مولای بنی هاشم و
او از احمد بن منصور زاج و او از احمد بن زهیر و او از عبدالرحمن بن مهدِي روایت
نموده، که گفته است: ابن اسحاق را یحیی بن سعید أنصارِي و مالک(بن أنس) جرح می
کردند. بُندار می گوید: از معاذ شنیدم، گه می گفت: ابن اسحاق را دیدم، که ازار
نازک و فرسوده أی را پوشیده بود، که خصی های وی آویزان معلوم می شد. بندار می
گوید: از ابن أبِي عدِي شنیدم، که می گفت: ابن اسحاق خروس بازی می کرد. أبوالحسن
دارقطنِي می گوید: به گفته ابن اسحاق حجت آورده نمی شود. حسن بن علی حلوانِي می
گوید: از یزید بن هارون شنیدم، که می گفت: اگر قدرت می داشتم، ابن اسحاق را سرپرست
محدثین می ساختم. ذهبی می گوید: عبدالرحمن بن قُدامه فقیه در کتابش از قول عمر بن
محمد و او از هبة الله بن محمد و او از محمد بن محمد و او از محمد بن عبدالله
شافعِي و او از محمد بن ربح بن سلیمان بزاز و او از یزید بن هارون و او از محمد بن
اسحاق و او از سعید مَقبَرِي و او از عبدالله بن قتاده و او از پدرش روایت نموده،
که گفت: رسول الله(ص) برای ادای نماز ظهر و یا عصر(در این یزید شک نموده) برآمدند،
در حالی که امامه دختر أبِي العاص(نواسه خود را) را حمل می نمودند، وقتی که می
خواستند رکوع کنند، او را می گذاشتند و وقتی بر می خواستند، او را بر می داشتند و
در این حالت بودند تا نماز شان را اداء کردند. (ذهبِي می گوید:) این بود نمونۀ
آنچه از حدیث ابن اسحاق در نزد ما قرار دارد.(9)
در کتاب الکاشف إمام ذهبِي آمده است: إمام
أبوبکر یا أبوعبدالله محمد بن إسحاق بن یسار مطلبِي مدنِي از جمله موالی بوده، و
أنس(رض) را دیده است. او صدوق و از بحور علم می باشد، و در حجت آوردن به حدیثش
اختلاف است. وی در سال 151 و بقولی 152 هجری قمری درگذشت.(10)
حافظ ابن کثیر دمشقِي در کتاب البدایة
والنهایة می نویسد: درسال 151 هجری قمری محمد بن اسحاق بن یسار وفات یافت، او صاحب
کتاب سیرة النبویه است که آن را جمع نموده، و به منزلۀ پرچمی قرار داد، که همگی در
زیر سایه آن رهنمائی می شوند، و آن برایش افتخار روشنی است، مردم همگی در این باره
نیازمند او می باشند، هم چنان که محمد بن إدریس شافعِي و دیگر ائمه مسلمین گفته
اند.(11)
أبوالعباس أحمد بن محمد بن إبراهیم بن أبِي
بکر بن خلکان در کتاب وفیات الأعیان آورده است: أبوبکر و طبق گفتۀ بعضی ها
أبوعبدالله محمد بن إسحاق بن یسار بن خیار(کوتان) مطلبِي مدینِي صاحب مغازِي وسیر
می باشد. یسار پدر بزرگ وی مولای قیس بن مخرمه بن مطلب بن عبد مناف قرشِي بوده، که
او را خالد بن ولید(رض) در جنگ عین التمر به اسارت گرفت. محمد بن اسحاق را اکثر
علماء در روایت حدیث ثابت گفته اند، و اما در مغازی و سیر کسی از امامت وی چشم
پوشی کرده نمی تواند. ابن شهاب زهری می گوید: کسی که می خواهد مغازی را بداند به
ابن اسحاق مراجعه نماید. سفیان بن عیینه می گوید: من کسی را ندیدم که ابن اسحاق را
در حدیث وی متهم نماید. شعبه بن حجاج می گوید: محمد بن اسحاق امیرالمؤمنین در حدیث
است. و از یحیی بن معین، أحمد بن حنبل و یحیی بن سعید قطان حکایت شده که آنها محمد
بن اسحاق را ثقه دانسته و از حدیث او حجت آورده اند.(12)
إمام شهاب الدین أحمد بن علی ابن حجر عسقلانِي
در کتاب تهذیب التهذیب می نویسد: أبوبکر محمد بن إسحاق بن یسار بن خیار مدنی
مطلبِي ساکن عراق بوده، و بعضی از مورخین کنیه او را أبوعبدالله گفته اند. او أنس
بن مالک، سعید بن مسیب و سلمه بن عبدالرحمن را دیده است. سلمه بن فضل به نقل از
ابن إسحاق می گوید: أنس بن مالک(رض) را در حالی دیدم، که عمامه سیاهی بر سر داشت.
مفضل غلابِي می گوید: از ابن معین دربارۀ ابن إسحاق سوال کردم، گفت: او ثقه و حسن
الحدیث بوده است. گفتم: گمان می کنند که او ابن مسیب را دیده است. گفت: او مردی
قدیمی است. ابن عیینه می گوید: زهری را دیدم، که برای محمد بن اسحاق می گفت: کجا
بودی؟ گفت: اجازه است که کسی به نزد شما بیاید؟ زهری دربان خود را خواست، و گفت:
هر وقت ابن اسحاق به نزد من می آید مانع وی نشوی. ابن مدینی می گفت: از سفیان
شنیدم، که گفت: از ابن شهاب راجع به کتاب المغازِي ابن اسحاق سوال گردید، گفت: او
دانا ترین مردم در این موضوع است. ابن خیثمه به نقل از ابن معین می گوید: عاصم بن
عمر بن قتاده می گفت: تا وقتی که ابن اسحاق می باشد، علم در بین مردم باقی است.
ابن خیثمه به نقل از هارون بن معروف می گفت: از ابا معاویه شنیدم، که گفته است:
ابن اسحاق از حافظ ترین مردم می باشد، اگر در نزد مردی پنج حدیث و یا بیشتر از آن
می بود، در نزد ابن اسحاق به امانت می گذاشت. عبدالله بن أحمد از ابوبکر بن خلاد
باهلِي و او از یحیی بن سعید روایت نموده،
که می گوید: از هشام بن عروه شنیدم، که می گفت: ابن إسحاق از قول همسرم فاطمه دختر
منذر حدیث می گوید، به خداوند سوگند! هرگز او را ندیده است. عبدالله می گفت: پدرم
هم این مطلب را بیان نموده، اما گفته است: هشام این را منکر نشده، که شاید ابن
اسحاق از فاطمه دختر منذر اجازه خواسته، و او هم برایش اجازه داده از وی حدیث
بشنود. می گوید: این موضوع بطور واضح دانسته نشده است. اثرم به نقل از احمد، ابن
اسحاق را حسن الحدیث کفته است. مالک می گوید: ابن اسحاق دجالی از دجال ها است. اما
دحیم می گوید: طعن مالک از برای ابن اسحاق بواسطه روایت حدیث نبوده، بلکه بدان جهت
بوده که ابن اسحاق را متهم به قدری بودن می کردند. یعقوب بن شیبه می گوید: از ابن
المدینی پرسیدم: در نزد تو حدیث ابن اسحاق چگونه است؟ گفت: صحیح است. برایش گفتم:
سخن مالک را درباره او چگونه می بینی؟ گفت: مالک با وی ننشسته و او را نمی شناسد.
باز برایش گفتم: هشام بن عروه نیز دربارۀ او سخن می زند. گفت: بر آنچه هشام بن
عروه دربارۀ او می گوید حجت نیست، زیرا وقتی که ابن اسحاق به نزد همسرش(فاطمه دختر
منذر) می رفته و از او حدیث روایت می کرده، طفل نوجوانی بیش نبوده است.(13)
إمام علامه جلال الدین عبدالرحمن بن أبِي بکر
سَیُوطِي در کتاب طبقات الحفاظ می نویسد: محمد بن إسحاق بن یسار قرشِي مطلبِي صاحب
کتاب المغازِي از جمله موالی و یکی از ائمه بوده، از پدرش إسحاق، أبان بن عثمان،
أبان بن صالح، إمام جعفر صادق، زهرِي، عطاء، نافع، مکحول و خلق بسیاری حدیث روایت
نموده، و از او شعبه، یحیی أنصارِي که از شیوخ او هم بوده اند، شریک، هر دو حماد،
هر دو سفیان، زیاد بکائِي و دیگران روایت کرده اند. ابن معین باری او را ثقه
خوانده، و بار دیگر او را ضعیف دانسته است. ابن المدینِي او را صالح وسط گفته، و
احمد وی را حسن الحدیث آورده است. شافعِي می گوید: کسی که می خواهد در دانستن
مغازِي متبحر گردد، نیازمند محمد بن اسحاق می باشد. اکثر کسانی که به او عیب می
گیرند، می گویند: تدلیس می کرده است. وفات او را در سال 150 و یا 151 هجری قمری
گفته اند.(14)
إمام شهاب الدین أبِي الفلاح عبدالحی بن أحمد
بن محمد ابن عماد حنبلِي در کتاب شذرات
الذهب می نگارد: محمد بن یسار مطلبِي صاحب سیره رسول الله(ص) در سال 151 هجری قمری
وفات یافت، او مردی ذکی، حافظ، پیشرو در دانش، مورخ، نسب شناس، علامه و بحری از
بحور علم بود. شعبه او را امیرالمومنین در حدیث گفته است. ابن معین می گوید: ابن
اسحاق ثقه بوده، اما حجت نیست. امام احمد بن حنبل می گوید: ابن اسحاق حسن الحدیث است. ابن ناصرالدین می گوید: ابن
اسحاق بحری از بحور علم و صدوق بوده، اما درباره اش اختلاف است تعدادی او جرح
نموده، و عده أی توثیق کرده اند.(16)
محمد بن سعد کاتب واقدی در کتاب طبقات می
نویسد: محمد بن إسحاق بن یسار کنیه اش ابوعبدالله و از وابستگان قیس بن مخرمه بن
مطلب بن عبد مناف بن قُصَی است. یسار که نیای پدری اوست از اسیران جنگی عین التمر
است. محمد بن اسحاق نخستین کسی است که تاریخ جنگ های پیامبر اسلام(ص) را فراهم
آورده و تالیف کرده است، او از عاصم بن عمر بن قتاده، یزید بن رومان، محمد بن
إبراهیم و جز ایشان روایت می کرده است، هم چنین از فاطمه دختر منذر بن زبیر که
همسر هشام بن عروه بن زبیر بوده است، مطالبی را – دربارۀ جنگ های پیامبر اسلام –
نقل کرده است، که چون هشام از آن آگاه شد، با شگفتی گفت: محمد بن إسحاق پیش همسر
من می رفته است! و گویا این موضوع را انکار می کرد، و نادرست می شمرد. محمد بن
إسحاق از دیر بار از مدینه بیرون رفته است و به همین سبب جز ابراهیم بن سعد کس
دیگری از مدنی ها از او روایت نکرده است.(18)
محمد بن اسحاق بیشتر با عباس بن محمد(معروف به
ابوالفضل هاشمِي برادر ابوالعباس سفاح و ابوجعفر منصور که حاکم جزیره بود) در
جزیره زندگی می کرده است، و گاهی به حیره و حضور منصور دوانیقی می آمده، و برای او
تاریخ جنگ ها را می نوشته است، و بدین سبب مردم کوفه از او مطالبی می شنیدند، و
هنگامی که با عباس بن محمد بود، مردم جزیره مطالبی از او می شنیدند، او سپس به ری
می رفت و مردم آن شهر از او احادیثی شنیدند. از این روی راویان اخبار او از این
شهر ها بیشتر از راویان اهل مدینه از اویند. محمد بن اسحاق به بغداد بازگشته است.
پسر محمد بن اسحاق مرا خبر داد که پدرش به سال یکصد و پنجاه در بغداد درگذشته و در
گورستان خیزران به خاک سپرده شده است. کس دیگری از دانشمندان گفته است محمد بن
اسحاق به سال یکصد و پنجاه و یک درگذشته است. او مردی پر حدیث بوده و دانشمندان
احادیثی را از او نوشته اند. برخی هم او را سست و ضعیف شمرده اند.(18)
در کتاب الفهرست تالیف محمد بن اسحاق بن ندیم
بغدادِي آمده است: ابوعبیدالله محمد بن اسحاق بن بشار(یسار) رفتارش ناپسند و مورد
سرزنش همگان بود. گویند: به امیر مدینه خبر رسید که محمد(بن اسحاق) با زنان مغازله
کند. امیر او را احضار کرد، و دستور داد
موی سرش را که رونقی داشت کم کنند، و چند ضربۀ تازیانه به او زده و او را
از نشستن در پائین مسجد منع کرد. وی را صورت زیبائی بود، و از قول فاطمه دختر منذر
زن هشام بن عروه چیزها روایت می کرد. این خبر به هشام رسید، ناخوش گردیده، و گفت:
چه وقت او نزد فاطمه رفته، که چیزی از وی شنیده باشد! و گویند: اشخاصی شعرهائی می
گفتند و برای او آورده و از او می خواستند که در کتاب السیر خود بگنجاند، از این
جهت اشعاری در کتابش دیده شد، که نزد راویان شعر مفتضح بود. و در نسب نیز
اشتباهاتی در کتاب خود کرده است. نسبت به یهود و نصاری خوشبین و در نوشته های خود
آن ها را اهل علم پیشنیان خوانده است. و صاحبان حدیث وی را ضعیف و بدنام می دانند.
ابن اسحاق در سال یکصد و پنجاه وفات یافت، و این کتاب ها از اوست: کتاب الخلفا
بروایت اموی. کتاب السیرة والمبتدا والمغازی – بروایت ابراهیم بن سعد، و نفیلی، و
این نفیلی نامش محمد بن عبدالله بن نمیر نفیلی است که در سال دویست و سی و چهار در
حران وفات یافت، و کنیه اش ابوعبدالرحمن بود.(19)
در لغت نامه دهخدا آمده است: محمد بن اسحاق بن
یسار مکنی به ابوعبدالله یا ابوبکر، اول کسی است که در اسلام در مغازی و تواریخ
تصنیف ساخت، و او از جملۀ تابعین بود، و صدوق و امین. و گویند که جد او یسار مولای
مصطفی علیه السلام بود، و بعضی گوید: مولای قیس بن مخرمه بن المطلب بن عبد مناف
بود، و او را قرشی از آن گفتندی، که از موالی قریش بود. و باز در جای دیگری از لغت
نامه دهخدا آمده است: ابن اسحاق، ابوبکر یا ابوعبدالله، محمد، نوادۀ یسار. و یسار
را در سال 12 هجری قمری به بردگی به مدینه برده اند، و آغاز زندگی ابن اسحاق به
مدینه بود، و به علت قصص و اشعاری مخالف عفاف که از او مشهور شد، مورد غضب مالک بن
انس امام معروف گردید، و نتوانست در مدینه بماند، ناچار به مصر و پس از آن به عراق
رفته، و در بغداد به خدمت منصور دوانیقی پیوست، و در سال 150 یا 151 هجری قمری
درگذشت. کتاب المغازی در شرح غزوات حضرت پیغمبر اسلام(ص) مهم ترین تالیفات اوست که
دیگر مورخان مانند طبری و ابن هشام از او نقل کرده اند و گویا این تاریخ از هجرت
شروع و به زمان مولف ختم می شده است. کتاب دیگری بنام المبتدا داشته مشتمل بر
تاریخ رسول از آغاز زندگانی آن حضرت تا زمان هجرت.(20)
تالیفات محمد بن إسحاق:
1 - سیرة النبی. در سفر ابن اسحاق به عراق در
شهر حیره مردی به او پیوست به نام زیاد بن عبدالله بن طُفَیل بَکَّائِي، این مرد
که از اهالی کوفه بود، خان و مانش را رها کرد، و شفیفته وار به دنبال استاد راه
افتاد و با او به بغداد رفت. ابن اسحاق کتابش را دوبار به این شاگرد وفادار املا
کرد و بکائی پس از سال ها هم صحبتی و همراهی با او در سفر و حَضَر به زادگاهش
بازگشت. پس از مرگ ابن اسحاق کامل ترین و دقیق ترین روایتی که از کتاب ابن اسحق
وجود داشت نزد بکائی بود و هموست که سال ها بعد، این روایت را به شاگرد خودش،
عبدالملک ابن هشام منتقل کرد. روایت ابن اسحاق در صورت اصلی به سه بخش عمده تقسیم
می شده است. 1 – مُبتدا. 2– مَبعَث. 3 – مَغازِي. در بخش اول، تاریخ عالم را از
ابتدای آفرینش تا پس از دوران حضرت عیسی(ع) نگاشته است که بر اساس آیات قرآن و قصه
های عهد عتیق استوار بوده، و نمونه های متعددی از نظایر آن را در تاریخ ها و تفسیر
های نویسندگان عصر اسلامی می بینیم این بخش با توضیحاتی درباره أی انساب عرب و نسب
نامه أی حضرت محمد مصطفی(ص) تکمیل می شده. (که نسخه أی از آن در کتابخانه وین
پایتخت اتریش موجود است، و بخش های از آن را طبری در تاریخش نقل کرده است.) بخش
دوم -
داستان حضرت محمد(ص) بوده است، از بدو تولد تا زمان هجرت. و بخش سوم –
مغازی – در شرح جنگ های حضرت محمد(ص) بوده، و بیشتر از قول شاهدان عینی روایت شده
است. اما این بخش های سه گانه بر اساس توالی زمانی مرتب نشده بوده، و ابن اسحاق
روایاتش را به صورت پی در پی و به ترتیب املا نمی کرده، و راویان او هم خود شان را
مقید به هیچ ترتیبی نمی دانستند و روایات را به صورت پراکنده و بر حسب مورد نقل می
کردند. ابن هشام که می خواست به این انبوه روایات و اخبار شکل یک کتاب واحد را
بدهد، به ناچار قسمت های از اصل اثر را کنار گذاشت و به آن چه که در روایت خود نقل
کرد، سر و صورتی داد، و در تدوین کتاب خود توالی زمانی را در نظر گرفت. عمده أی
حذفیات ابن هشام مربوط است به بخش اول روایت ابن اسحاق – یعنی کتاب المبتدا. ابن
هشام روایت خود را از قسمت مربوط به فرزندان اسماعیل و اخبار ملوک یمن آغاز کرد، و
خودش را بیشتر مقید کرد به آن چه در حول و حوش موضوع اصلی کتاب می چرخید و در این
قسمت تغیر چندانی در روایت ابن اسحاق نداد. قسمت اعظم اشعار سست و مجعولی را هم که
در سرتاسر روایت ابن اسحاق به مناسبت های مختلف نقل شده بود حذف کرد. و در مواردی،
مطالبی به اصل کتاب افزود که در متن عربی با عبارت -قال ابن هشام- از بقیه مجزا و
مشخص شده است. روایت ابن هشام سخت مورد توجه معاصرینش قرار گرفت و پس از انتشار
این روایت، همه أی روایت های مستقل دیگر که از راویان ابن اسحاق در دست بود به
تدریج مهجور و متروک ماند، آوازه و اعتبار این روایت در قرن ششم هجری به آنجا رسید
که به کتاب درسی تبدیل شد، و کتاب ها و رساله های متعددی در شرح و تفسیر آن نوشتند،
و روایات تلخیص شده و منظومی بر آن تهیه کردند. رفیع الدین أبومحمد اسحاق بن محمد
همدانِي قاضی ابرقوه در سفری که به شام رفته بود، وصف این کتاب را شنید، و به
منظور سماع این کتاب به مصر سفر کرد، ابن هشام سال های آخر عمر خود را در مصر
گذراند، و شاگردان او روایت او را در مصر تقریر می کردند. از میان این شاگردان دو
شیخ بودند که رفیع الدین آوازه أی آن ها را شنیده بود و موفق شد به محضر یکی از
این دو تن راه یابد. کتاب سیرت را در محضر این شیخ استماع کرد و به شدت مجذوب آن
شد. وقتی که از سفر بر می گشت، نسخه أی از این کتاب را همراه خود آورد، و در شهر
ابرقوه در ملاقاتی که با امیر فارس – أتابک مظفرالدین أبوبکر بن سعد بن زنگی
پنجمین کس از اتابکان فارس – داشت این سوغات گرانبها را رو کرد. امیر کتاب را از
دست او گرفت، ورقی زد، و گفت: چه خوب بود که این کتاب به فارسی ترجمه می شد، تا ما
هم استفاده می کردیم. همین اظهار نظر ملوکانه کافی بود، تا مترجم تصمیم خودش را
بگیرد، بلا فاصله دست به کار شد، تا کتاب را به قول خودش -خاص حضرت وی را و عام
نفع مسلمانان را- به فارسی برگرداند. اما انگیزه أی اصلی قوی تر از این حرف ها
بود. مترجم به خوبی از اهمیت کتاب با خبر بود و قصد داشت کتابی را که به گفته خودش
در شام و مصر تا به این حد مشهور و متداول بود به فارسی ترجمه تا هم وطنانش را در
تجربه أی دلپذیری که خودش داشت شرکت بدهد، و دعای خیر برای خود بخرد. با این همه
شاید نمی دانست که این دعای خیر تا هشتصد سال بعد دوام داشته باشد، و نویسندگان و
خوانندگان هشتصد سال بعد هنوز از خواندن روایت فارسی سرراست و بی تکلف او لذت
ببرند، و به روان پاک او درود بفرستند. خدایش بیامرزاد!(22)
2 - کتاب الخلفاء، ابن ندیم و یاقوت از این کتاب
یاد کرده، و گفته اند که کتاب الخلفاء به روایت اموی از ابن اسحاق است از این کتاب
بخش کوتاهی در دست است، که آن را نبیهة عبود انتشار داده است.(1 و 21)
3 –
کتاب حُرَّاب البَسوس بین بکر و تغلب – بنی وائل بن قاسط – نسخه أی کامل از این
کتاب در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 2134 موجود است و نسخه أی دیگری از
آن نیز در کتابخانۀ خصوصی آل سید عیسی العطار در بغداد موجود است.(21)
4 –
کتاب الفتوح.(21)
5 –
أخبار کُلَیب و جساس، نسخه أی از آن در کتابخانۀ آل سید عیسی العطار وجود داشته
است.(21)
6 –
کتاب سیر العرب، این کتاب هم منسوب به ابن إسحاق است.(21)
7 –
حدیث الأسراء والمعراج، این کتاب نیز منسوب به ابن اسحاق است.(21)
8 –
أخبار صفین فِي أصح الروایة و أتمها، به روایت محمد بن إسحاق و عمر بن سعید از
مولفی مجهول.(21)
منابع
و مآخذ:
1 –
تهذیب الکمال – جلد بیست و چهارم از صفحه 405 الی صفحه – تالیف حافظ جمال الدین
مزی – عربی.
2
- کشف الظنون - جلد ششم - صفحه8 – تالیف مصطفی بن عبدالله قسطنطنِي رومِي حنفِي
معروف به حاجی خلیفه – عربی.
3 –
تاریخ کبیر – جلد اول – صفحه 40 – به شماره
61 – تالیف امام محمد بن اسماعیل بخاری – عربی.
4 –
تقریب الثقات – صفحه 1045 – به شماره 12184 – تالیف محمد بن حبان بستی – عربی.
5 –
مشاهیر علماء الأمصار – صفحه 169 – به شماره 1105 – تالیف امام محمد بن حبان بستِي
– عربی.
6 –
الجرح والتعدیل – جلد هفتم – از صفحه 259 الی صفحه 263 – به شماره 12631/ 1087 –
تالیف ابن أبِي حاتم رازِي – عربی.
7 –
احوال الرجال – صفخه 136 و 187– به شماره های 230 و 342 – تالیف أبِي إسحاق
إبراهیم بن یعقوب جوزجانی – عربی.
8 –
تاریخ بغداد – جلد دوم – از صفحه 7 الی صفحه 35 – به شماره 1 – تالیف خطیب ابوبکر
احمد بن علی بغدادِي – عربی.
9
- سیر اعلام النبلاء – جلد دوم – از صفحه 332 الی صفحه 340 – به شماره 1020 –
تالیف امام شمس الدین ابوعبدالله ذهبی – عربی.
10
- الکاشف – جلد سوم – صفحه 7 – به شماره 4767 – تالیف امام شمس الدین أبوعبدالله
ذهبی – عربی.
11
– البدایة والنهایة – تالیف أبِي الفداء حافظ ابن کثیر دمشقِي - چاپ دوم - سال
1426 هجری قمری، بیروت: دارالکتب العلمیه - جلد دهم – صفحه 113 – حوادث سال 151
هجری قمری – عربی.
12
– وفیات الأعیان – جلد چهارم – صفحه 103 و 104 – به شماره 612 – تالیف أبِي العباس
ابن خلکان – عربی.
13
– تهذیب التهذیب – جلد پنجم – از صفحه 26 الی صفحه 30 – به شماره 67 43 – تالیف
حافظ ابن حجر عسقلانی – عربی.
14
– طبقات الحفاظ – صفحه 82 – به شماره 160 – تالیف علامه جلال الدین عبدالرحمن بن
أبِي بکر سیوطِي – عربی.
15
– غربال الزمان – صفحه 140 – حوادث سال 151 هجری قمری – تالیف یحیی بن أبِي بکر
عامرِي حرضِي یمانِي – عربی.
16
– شذرات الذهب فِي اخبار من ذهب - شهاب الدین أبِي الفلاح عبدالحی بن احمد بن محمد
بن العماد حنبلی - چاپ اول- سال 1419 هجری قمری- بیروت - نشر دارالکتب العلمیه –
جلد اول – صفحه 375 و 376 – حوادث سال 151 هجری – عربی.
17
– أعلام زرکلی: قاموس تراجم لاشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین و مستشرقین
- تالیف خیرالدین زرکلی – سال چاپ 1980 م – بیروت - دارالعلم للملایین – جزء ششم –
صفحه 28 – حرف میم – عربی.
18
– طبقات – جلد ششم – صفحه 256 و 257 – تالیف محمد بن سعد کاتب واقدی – ترجمه دکتر
محمود مهدوی دامغانی – فارسی.
19
– الفهرست – مقاله سوم – صفحه 156 و 157 – تالیف محمد بن اسحاق بن ندیم – ترجمه
محمد رضا تجدد – فارسی.
20
– لغت نامه دهخدا – تالیف علامه علی اکبر دهخدا - چاپ دوم – تهران - سال چاپ 1377
هجری شمسی – جلد اول – صفحه 331 و جلد سیزدهم – صفحه 20415 – فارسی.
21
– دائرة المعارف اسلامی – جلد سوم – از صفحه 5 الی صفحه 10 – مقاله ابن اسحاق –
بقلم سیدعلی آل داود – فارسی.
22
- سیرت رسول الله(ص) تالیف محمد ابن اسحاق
به روایت عبدالملک ابن هشام، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی- صفحه 17، 18
و - 19
- مقدمه بقلم اصغر مدرس صادقی -
چاپ تهران، نشر مرکز سال 1373 شمسی– فارسی.
23
– سایت ویکیبیدیا(دائرة المعارف عربی الحره) مقاله ابن إسحاق – تاریخ ثبت 10
اکتوبر سال 2015 میلادی. عربی.
24 – سایت موسوعة الحدیث – معلومات عن الراوِي –
مقاله محمد بن إسحاق بن یسار - عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر