جمیله دختر سعد بن ربیع بن عمرو بن
ابی زهیر بن مالک بن امرئ القیس بن مالک الأغر بن ثعلبه بن کعب بن خزرج انصاری
خزرجی لیثی از جمله زنان صحابیه می باشد، و مادرش عمره دختر حزم بن زید بن لوذان
از انصار و از خاندان مالک بن نجار و زنی هوشیار، زیرک، با ادارده، دوراندیش و با کرامت
بود. پدر جمیله سعد بن ربیع خزرجی انصاری یکی از نقباء و روسای قوم خود بود، و در
بیعت عقبه اول و دوم شرکت داشت، و پیامبر اسلام(ص) بین او و صحابی بزرگوار
عبدالرحمن بن عوف (رض) عقد اخوت برقرار نموده بودند، او هنوز جمیله متولد نگردیده
بود، که در غزوه احد شرکت نمود، و در آن غزوه به شهادت رسید، و جمیله یکماه بعد از
شهادت پدرش یتیم بدنیا آمد، بعد از شهادت پدر جمیله تولیت و کفالت زندگی او را
حضرت ابوبکر صدیق(رض) بدوش گرفت، صدیق اکبر(رض) از هیچ گونه سعی و اهتمامی در
زندگی و تربیت وی فروگذار نکرد، همان بود که در تحت تربیت حضرت ابوبکر صدیق(رض) وی
زنی با کرامت، خلیق، هوشیار، صادق، ایماندار و با اخلاص ببار آمد. وقتی که جمیله
به سن ازدواج رسید، زید بن ثابت انصاری خزری(رض) که یکی از کاتبان وحی و مردی
امانت دار، ذکی، پرهیزگار، فقیه و واسع العلم بود از وی خواستگاری نمود، جمیله با
وی ازدواج کرد، و این زن و شوهر خانوادۀ نمونه أی را تشکیل دادند، و دارای دوازده
فرزند بنام های خارجه، سلیمان، یحیی، عماره، إسماعیل، أسعد، عباده، إسحاق، حسنه،
عمره، أم إسحاق و أم کلثوم شدند. جمیله دختر سعد زمان رسول الله(ص) را درک نموده،
و از آن حضرت(ص) حدیث روایت کرده است. اگرچه اخبار موثقی در ارتباط به تاریخ وفات
آن صحابیه بزرگوار در دسترس نیست، اما شوهرش زید بن ثابت(رض) در سال 45 هجری وفات
یافته است، و اخبار و روایات دلالت بر آن دارد که او بعد از مرگ شوهرش وفات یافته
است. جمیله دختر سعد بن ربیع انصاری علاوه بر رسول الله(ص) از شوهرش زید بن ثابت
بن ضحاک انصاری، نوار دختر مالک بن صرمه أنصاریه، أم أنس انصاریه، نفیسه دختر
أمینه بن أبِي عبید بن همام و أم مرثد حدیث روایت نموده، و از او پسرش خارجه بن
زید بن ثابت انصاری، نواسه اش ابراهیم بن یحیی بن زید بن ثابت انصاری، نواسه دیگرش
عبدالله بن خارجه بن زید بن ثابت انصاری و ثابت بن عبید انصاری، داؤد بن حصین
قرشِي، عبدالله بن عبدالرحمن بن أبِي صعصعه انصاری، عبیدالله بن أبِي زیاد قداح،
محمد بن إسحاق بن یسار بن خیار قرشی، محمد بن زاذان مدنی، یحیی بن عبدالله بن
عبدالرحمن بن سعد انصاری، سعد بن عبدالرحمن بن أبِي أیوب انصاری و عده أی دیگر
روایت کرده اند.
ابوعمر گفته است: ثابت بن عبید انصاری از
جمیله روایت نموده، که پدر و عمویش در غزوه احد به شهادت رسیدند، و ایشان را در یک
قبر دفن کردند.
ابن منده از طریق مسعر از ثابت بن
عبید روایت نموده، که گفته است: به نزد دختر سعد بن ربیع یعنی جمیله رفتم، و
نامبرده همسر زید بن ثابت بود، نزدیک شدم به مقداری خرمای رسیده، و مقداری خرمای
ناپخته، برای جمیله گفتم: می بینم این ها را از پدرت میراث بردی! جمیله گفت: من از
پدرم چیزی را میراث نبردم، و پدرم قبل از این که آیات فرائض(میراث) نازل شود، به شهادت
رسید.
ابونعیم در کتاب معرفة الصحابه می نویسد:
جمیله دختر سعد بن ربیع همسر زید بن ثابت بوده است. از وی ثابت بن قیس طبق آنچه
متأخرین از حدیث مسعر و او از ثابت بن عبید روایت نموده اند، که گفت: بر دختر سعد
بن ربیع یعنی جمیله داخل شدم، و نامبرده همسر زید بن ثابت بود، بر مقداری خرمای
رسیده و خرمای ناپخته نزدیک شدم، برای جمیله موصوفه گفتم: می بینم این ها را از
پدرت میراث بردی؟ گفت: من از پدرم چیزی را میراث نبردم، و مرگ او قبل از نزول آیات
میراث بود. و در آن روایت اسم او را جمیله گفته اند، اما بعضی اسم او را خویله
گفته اند، و تعدادی هم آن روایت را از برای خوله همسر اوس بن ثابت آورده اند. و
نیز متأخرین حدیث ظهار را به روایت از او نقل کرده اند.
محمد بن یعقوب در کتابش به نقل از عباس دوری
و او از اسود بن عامر شاذان و او از حماد بن سلمه و او از هشام بن عروه و او از
پدرش و او از عائشه(رض) حدیثی را روایت نموده، که موضوع آن کفاره یمین(قسم) است، و
حدیث مذکور در باره جمیله همسر اوس بن صامت است. اما ابونعیم می گوید: شاید وی
همان خویله باشد، و در نگارش آن اشتباه شده، و جمیله خوانده شده باشد.
ابو جعفر محمد بن حبیب هاشمی بغدادی در کتاب المحبر آورده است: جمیله دختر
سعد بن ربیع بن عمرو بن ابی زهیر از خاندان بلحارث بن کعب بن خزرج بوده، و موصوفه
مسلمان شده، و با رسول الله(ص) بیعت نموده است.
امام شمس الدین ذهبی در کتاب تجرید اسماء
الصحابه می نویسد: جمیله دختر سعد بن ربیع بوده، و از او ثابت بن عبدالله روایت
نموده، که پدر و عمویش در روز غزوه احد به شهادت رسیدند، و آن ها را در یک قبر دفن
کردند. جمیله دختر سعد بن ربیع را زید بن ثابت به نکاح خود درآورد.
صاحب ناسخ التواریخ نیز از جمیله
دختر سعد بن ربیع انصاری یاد آوری نموده است.
ابن سعد در کتاب طبقات می نویسد: جمیله دختر
سعد بن ربیع بن عمرو بن ابی زهیر بن مالک بن امرئ القیس بوده، و مادرش عمره دختر
حزم بن زید بن لوذان از خاندان مالک بن نجار است، و سعد بن ربیع فرزندی جز همین
دختر نداشته است، جمیله را زید بن ثابت بن ضحاک بن زید بن لوذان بن عمرو بن عبدعوف
بن غنم بن مالک بن نجار به همسری گرفت، و جمیله برای سعد پسرانی به نام های خارجه،
یحیی، اسماعیل و سلیمان و دو دختر به نام های ام عثمان و ام زید آورد، جمیله را با
کنیه ام سعد فرا می خواندند.
محمد بن عمر واقدی ما را خبر داد، و گفت: از
عبدالرحمن بن ابی زناد شنیدم، که می گفت: ام سعد دختر سعد بن ربیع که مادر خارجه بن
زید است، می گفت: به روز جنگ خندق دختر دوساله أی بودم، و پس از این که بزرگ شدم،
مادرم از وضع مسلمانان در خندق آگاهم ساخت. این موضوع نشان دهندۀ میزان سن اوست، و
هنگامی که پدرش سعد بن ربیع در جنگ احد شهید شد، مادر جمیله به او باردار بود. محمد
بن عمر واقدی جمیله را با همه کم سن و سالی او از بیعت کننده گان با پیامبر
اسلام(ص) شمرده است.
محمد بن عمر واقدی از گفته عبدالرحمن بن ابی
زناد ما را خبر داد، که می گفته است: ابراهیم بن یحیی بن زید بن ثابت می گفت: از
ام سعد دختر سعد بن ربیع شنیدم، که می گفت: به روزگار خلافت حضرت عمر بن خطاب(رض)
علی پسر زید بن ثابت پیش من آمد، و گفت: اگر می خواهی در باره میراث خودت از پدرت
گفتگو کنی، هم اکنون گفتگو کن، که امیر مؤمنان حضرت عمر(رض) اینک کسانی را که به
هنگام مرگ پدر شان هنوز متولد نشده، و در شکم مادر بوده اند، وارث می شمرد. گوید:
هنگام شهادت سعد بن ربیع در جنگ احد ام سعد در شکم مادرش بوده است.
عمر رضا کحاله در کتاب اعلام النساء می
نویسد: جمیله دختر سعد بن ربیع راوی از راویات حدیث بوده است، او زمان رسول الله(ص)
را درک نموده، و از آنحضرت (ص) و از پدرش حدیث روایت شده، و از او ثابت بن عبید انصاری
روایت کرده است.
منابع و مآخذ:
1 - الاصابه - صفحه 1657 – شماره 11663
2 - اسدالغابه - جلد هفتم - صفحه 54 – شماره 6819
3 - حیاةالصحابیات - صفحه 268
4 - معرفةالصحابه - جلد پنجم - صفحه 208 – شماره 3822
5 - المحبر - صفحه 421
6 - تجرید اسماء الصحابه - جزء دوم - صفحه 256 - شماره 3097
7 - ناسخ التواریخ - جلد نهم - صفحه 407
8 - طبقات ابن سعد - جلد هشتم - صفحه 364 و 365
9 - اعلام النساء - جزء اول - حرف جیم - صفحه 210
10 – سایت موسوعة الحدیث – معلومات عن الراوی – مقاله جمیلة بنت سعد بن ربیع.
11 – سایت لها انلاین – مقاله جمیلة بنت سعد – بقلم یوسف
اسماعیل سلیمان – تاریخ نشر 26 سبتمبر 2016 مطابق 23 ذی الحجه سال 1437 هجری قمری.
