شیخ
عراق حافظ علامه أبوحفص عمر بن أحمد شاهینِي مروروذِي بغدادِي ملقب به واعظ و
معروف به ابن شاهین از مفسران قرآن کریم، از روات حدیث و از علمای برجستۀ اهل سنت
و جماعت و از شاگردان أبوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بغوی هروِي بوده
است. ابن شاهین اصالتاً از مرورود(ولسوالی مرغاب)
از نواحی خراسان(افغانستان کنونی) می باشد و ولادت او را پدرش در ماه صفر سال 297 هجری قمری مطابق سال 909
میلادی نگاشته است، او برای تعلیم علوم و گردآوری حدیث به شهر های مختلف خراسان،
عراق، شام، مصر و حجاز سفر نمود، و از شیوخ بسیاری حدیث شنید، کتب زیادی را برشتۀ
تحریر درآورد و بالآخره در روز یکشنبه دهم ماه ذی الحجه سال 385 هجری قمری مطابق
سال 995 میلادِي به سن 88 سالگی در بغداد وفات یافت، و در قبرستان باب حرب نزدیک
قبر امام أحمد بن حنبل به خاک سپرده شد.(1، 2، 5، و 15)
موصوف علم قرائت را در نزد ابوبکر بن أبِي
داود، ابن مجاهد، ابوبکر نقاش و احمد بن مسعود زهرِي آموخت، و از إبراهیم بن محمد
بن أحمد بن أبِي ثابت، إبراهیم بن عبدالله زینبي، أحمد بن إبراهیم بن حُمَید بن
حکیم در بصره، أحمد بن أبراهیم بن عبدالوهاب بن عبادل، أحمد بن سلیمان بن زَبَّان،
أحمد بن محمد بن حسن ربعِي، أحمد بن محمد بن أبِي شیبه، أحمد بن محمد بن مُغَلِّس،
أحمد بن محمد بن هانِي شَطوِي، أحمد بن محمد بن هیثم دقاق، أحمد بن مسعود بن عمرو
عکبرِي در مصر، حسن بن حبیب، حسین بن احمد بن بسطام، أبوعبدالله حسین بن محمد بن
عُفیر، خَیثمه بن سلیمان در طرابلس، شعیب بن محمد ذارع، أبِي خُبَیب عباس بن أحمد
بن محمد برتِي، علی بن أبِي القاسم بن مبشر، أبا علی محمد بن أبِي حذیفه در دمشق،
أبِي یعلی محمد بن زهیر بن فضل ایلِي، أبوعلی محمد بن سلیمان مالکِي، محمد بن صالح
بن زُغَیل، محمد بن هارون بن حمید، نصر بن قاسم فرائضِي، هشام بن أحمد بن هشام،
أبِي بکر محمد بن محمد باغَندِي، أبِي القاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بغوِي
هروِي، أبِي محمد یحیی بن صاعد، ابو اسحاق بن أبِي ثابت، ابوحامد حضرمِي، ابوبکر
بن زیاد، ابوعلی بن أبِي حذیفه و عده أی کثیری دیگر حدیث روایت نموده، و از او
أبوبکر محمد بن إسماعیل وراق، پسرش عبیدالله بن عمر بن احمد، أبوالحسن احمد بن
محمد عتیقی، أبوالقاسم تنوخِي، أبوسعد مالینِي هروِي، أبوالعباس أحمد بن محمد بن
زکریا نسوِي، أبومحمد جوهرِي، أبوالفتح بن أبِي الفوارس، أبوبکر برقانِي،
أبوالقاسم أزهرِي، أبومحمد حسن بن محمد خلال، عبدالعزیز أزجِي، هلال بن محمد
حَفَّار، أبوالحسین بن مهتدِي بالله، أبوعلِي بن وشاح زینبِي، أبوطالب عشارِي و مردمانی
زیادی دیگر روایت کرده اند.(2، 6 و 7)
إمام أبِي القاسم علِي بن حسن بن هبة الله
شافعِي معروف به ابن عساکر در تاریخ مدینة دمشق می نویسد: عبدالکریم بن محمد بن
أحمد بن قاسم محاملِي نسب ابن شاهین را چنین آورده است: عمر بن أحمد بن عثمان بن
أحمد بن محمد بن أیوب بن أزداد بن سراح (سَرَاج) بن عبدالرحمن بن شاهین. ابن عساکر
می نگارد: ابومنصور بن خیرون، أبوالحسن بن سعید و ابوبکر خطیب از قول أبوالفتح
عبدالکریم بن محمد بن احمد محاملی نقل کرده اند، که گفته است: أبوحفص بن شاهین
برایم گفت: من نسب خود را در کتاب پدرم چنین یافته ام: عمر بن أحمد بن عثمان بن
احمد بن ایوب بن ازداد بن سراح بن عبدالرحمن. (ابن شاهین گفته است:) ما اصالتاً از
مرورود(مرغاب فعلی) از نواحی خراسان می باشیم، و اسم پدر بزرگ مادری من أحمد بن
محمد بن یوسف بن شاهین شیبانِي بوده است، من تاریخ ولادت خود را در پشت کتاب پدرم
یافتم، که نگاشته بود: پسرم عمر در ماه صفر سال 297 هجری قمری متولد گردیده است.
من در سال 308 هجری قمری در یازده سالگی در نزد شیخ خود ابوالقاسم عبدالله بن محمد
بن عبدالعزیز(بغوی هروِي) املاء حدیث می کردم. أبومنصور بن خیرون و ابوالحسن بن
سعید از ابوبکر خطیب و او از قاضی ابوالحسین محمد بن علی بن محمد هاشمِي روایت
نموده، که گفته است: أبوحفص بن شاهین برایم گفت: من در ماه صفر سال 297 هجری قمری
متولد گردیدم، و برای نخستین بار در سال 308 هجری قمری حدیث نوشتم، و 330 تصنیف
دارم، تفسیر کبیر که هزار جزء است، مسند هزار و پنجصد جزء است، تاریخ 150 جزء است
و کتاب الزهد صد جزء است. ابن شاهین می گوید: من اولین بار در بصره در سال 332
حدیث نوشتم. أبویعقوب یوسف بن أیوب بن حسین همدانِي در مرو، ابوبکر محمد بن حسین
بن علی و ابوالحسن علی بن محمد بن حسین بن حَسنُون بزاز می گویند: برای ما قاضِي
أبوالحسین بن مهتدِي گفته است: أبوحفص بن شاهین در روز یکشنبه دهم ماه ذی الحجه
سال 385 هجری قمری درگذشت. أبومنصور بن خیرون، أبوالحسن بن سعید از ابوبکر خطیب
روایت نموده اند، که می گویند: از حافظ ابونعیم
در اصفهان شنیدم، که می گفت: أبوحفص بن شاهین در روز یکشنبه یازدهم ماه ذی الحجه
وفات یافت، و او را در قبرستلن باب حرب در کنار قبر امام احمد بن حنبل به خاک
سپردند.(2)
خطیب ابوبکر احمد بن علی بغدادِي در تاریخ
بغداد آورده است: احمد بن علی مُحتسب از قول محمد بن أبِي الفوارس گفته است: ابن
شاهین فردی ثقه و قابل اعتماد بوده، و آنچه را او جمع و تصنیف نموده، کسی دیگری
تصنیف نکرده است. خطیب می گوید: از محمد بن عمر داودِي شنیدم، که می گفت: ابن
شاهین شیخی ثقه بوده، اما خطا می کرده، و نیز از فقه چیزِي کم یا زیاد نمی دانسته
و اگر کسی از وی از مذاهب فقها مانند امام شافعِي و دیگران سوال می کرده، می گفته
است که من محمدی مذهب هستم. خطیب می گوید: از ازهری ذکر ابن شاهین را شنیدم، که می
گفت: او ثقه می باشد و در نزدش هفتصد و یا هشتصد جزء از تالیفات بغوی موجود است.(3)
امیر حافظ أبونصر ابن ماکولا در کتاب الاکمال
می نویسد: سراح به سین مهمله مفتوحه و حاء مهمله أبوحفص عمر بن أحمد بن عثمان بن
أحمد بن محمد بن أیوب بن ازداذ بن سراح بن عبدالرحمن معروف به ابن شاهین می باشد،
او شخصیتِي ثقه و قابل اعتماد بوده، به سرزمین های عراق، مصر، شام، بصره و فارس
سفر نموده، از مشایخ آن جاها حدیث شنیده، نوشته های زیادی در باب ابواب و شرح
احوال اشخاص داشته، و تصانیف بسیاری کرده است.(4)
إمام أبوسعد عبدالکریم بن محمد تمیمِي سمعانِي
در کتاب الأنساب می نگارد: أبوحفص عمر بن أحمد بن عثمان بن أحمد بن محمد بن أیوب بن
ازداذ بن سراح بن عبدالرحمن واعظ شاهینِي معروف به ابن شاهین اصلش از
مروالروز(مرغاب) می باشد، و نسبتش به پدر بزرگ مادری او أحمد بن محمد بن یوسف بن
شاهین شیبانِي از اهالی بغداد است. او مردی ثقه، صدوق و کثیر التصنیف بوده، به
عراق و حجاز سفر نموده، و از ابوالقاسم بغوِي، ابوخبیب بِرتِي، ابوبکر باغندِي،
أبوبکر بن أبِي داود، أبوعبدالله بن عفیر و همردیفان ایشان حدیث روایت نمود، و از
او پسرش عبیدالله، هلال بن محمد حفار، ابوبکر برقانِي، أبوالقاسم أزهرِي، أبومحمد
خلال، عبدالعزیز أزجِي، أبوالقاسم تنوخِي، أبومحمد جوهری قاضی أبوالحسین بن مهتدِي
بالله هاشمِي روایت کرده اند.(8)
إمام أبوعبدالله شمس الدین ذهبی در کتاب سیر
اعلام النبلاء می نویسد: ابن شاهین را ابوالولید باجی ثقه گفته است و تفسیر وی
فعلاً در شهر واسط موجود است. داودی می گوید: ابن شاهین را دیدم که یک روز به
همراه دارقطنی بود، اما حرفی بر زبان نیاورد. ابن شاهین مدت کوتاهی بعد از مرگ
دارقطنِي زنده بوده است.(6)
در دائرة المعارف بزرگ اسلامی آمده است: بعضی
ها معتقد اند که ابن شاهین به غوامض و مشکلات حدیث احاظه نداشته و جمعی از اهل
حدیث سهل انگاری و اشتباهات وی را گوشزد کرده اند.(13)
حافظ ابن کثیر دمشقی در کتاب البدایه و النهایه
می نویسد: أبوحفص عمر بن احمد بن عثمان بن ممحمد بن ایوب بن زاذان ملقب به واعظ و
معروف به ابن شاهین می باشد، او از عده أی کثیری از جمله باغندِي، أبِي بکر بن
داود، بغوِي، ابن صاعد و دیگران حدیث شنیده و مردی ثقه و امین بوده و در جانب شرقی
بغداد سکونت داشته و کتب متعددی را تصنیف نموده است. می گویند: ابن شاهین 330
تصنیف داشته، که تفسیر وی در هزار جزء، مسندش در هزار و پنجصد جزء، تاریخ وی در صد
و پنجاه جزء و کتاب زهد وی در صد جزء می باشند. ابن شاهین در ماه ذی الحجه سال 385
هجری قمری در حالیکه قریب به نود سال عمر داشت درگذشت.(9)
در کتاب شذرات الذهب تالیف إمام شهاب الدین
ابن عماد حنبلِي آمده است: ابوحفص بن شاهین بغدادِي ملقب به واعظ مردی مفسر، حافظ،
صاحب تصانیف و از دانشمندان روزگار خود بود، او یک ماه بعد از دارقطنی درگذشت اما
نه سال از دارقطنِي از روی سن بزرگتر بود. سیوطِي در کتاب مشتهِي العقول و منتهِي
النقول می نویسد: منتهِي التفاسیر ابن شاهین هزار جلد و مسندش هزار و پنجصد جلد و
وزن تصانیف او به بیست و هشت قنطار می رسد.(10) - قنطاراز اوزان قدیم بوده، و جمع
آن را قناطیر نوشته اند، و آن را برابر با صد رطل گفته و امروزه معادل چهل و دونیم
کیلو گرام تخمین کرده اند. - (16)
حاجی خلیفه در کتاب کشف الظنون آورده است: می
گویند: ابن شاهین را 330 تصنیف بوده است، و کتب ذیل از جمله تالیفات او می باشد: 1
– تفسیر قرآن کریم معروف به تفسیر ابن شاهین در سی جلد. 2 – تاریخ أسماء الثقات
ممن نقل عنهم العلم، در یکصد و پنجاه جزء، این کتاب به کوشش عبدالمعطی امین قلعه
جی در بیروت در سال1406 هجری قمری مطابق سال 1986 میلادی به چاپ رسیده است 3 –
مسند در حدیث در یکهزار و سیصد جزء. 4 – معجم الشیوخ. 5 – الافراد. 6 – کشف
الممالک. 7 – ناسخ الحدیث و منسوخه، قسمت های از آن در کتابخانه پاریس موجود است..
8 – الترغیب فِي فضائل الاعمال. 9 - شرح مذاهب اهل سنت و جماعت. 10 – امالی ابن
شاهین، که قسمت های از آن در کتابخانه ظاهریه نگهداری می شود. 11 – فضائل فاطمة
الزهراء، این اثر که شامل 37 حدیث در فضائل حضرت زهراء است، به کوشش محمد سعید
طریحی در سال 1405 هجری قمری مطابق 1986 به چاپ رسیده است. 12 – کتاب فضائل شهر
رمضان. 12 – کتاب حدیث عمر بن احمد.(11، 12، 13 و 14)
منابع
و مآخذ:
1
- مقدمه کتاب شرح
مذاهب أهل السنة تالیف ابن شاهین – از صفحه 6 الی صفحه 11 – بقلم عادل بن محمد –
عربی.
2
- تاریخ
دمشق – جلد چهل و سوم – از صفحه 531 الی صفحه 538 – به شماره 5174 – تالیف ابن
عساکر دمشقی – عربی.
3
- تاریخ
بغداد – جلد سیزدهم – از صفحه 133 الی صفحه 137 – به شماره 5981 – تالیف خطیب
ابوبکر بغدادی – عربی.
4
- الاکمال
– جلد چهارم – صفحه 291 – تالیف امیر ابونصر ابن ماکولاء – عربی.
5
- لسان
المیزان – جلد ششم – صفحه 67، 68 و 69 – به شماره 5580 – تالیف حافظ ابن حجر
عسقلانِي – عربی.
6
- سیر
اعلام النبلاء – جلد سوم – صفحه 1033، 1034 و
1035 – طبقه بیست و یکم – تالیف امام شمس الدین ذهبی – عربی.
7
- المنتظم
فِي تاریخ الملوک والامم – جلد چهاردهم – صفحه 378 به شماره 2914 – حوادث سال 385 –
تالیف عبدالرحمن ابن جوزی – عربی.
8
- الانساب
– جلد سوم – صفحه 389 و 390 – حرف شین – تالیف ابوسعد عبدالکریم سمعانی – عربی.
9
- البدایة
والنهایة – جلد یازدهم – صفحه 340 – حوادث سال 385 – تالیف حافظ ابن کثیر دمشقِي –
عربی.
10
- شذرات
الذهب – جلد سوم – صفحه 242 و 243 – حوادث سال 385 هجری قمری – تالیف ابن عماد
حنبلی – عربی.
11
- کشف
الظنون – جلد پنجم – صفحه 623 – حرف عین – تالیف مطفی بن عبدالله حنفی معروف به
حاجی خلیفه – عربی.
12
- اعلام
زرکلی – جلد پنجم – صفحه 40 – حرف عین – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
13
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی – جلد چهارم – صفحه 1364
– نویسنده علی اکبر ضیائی - فارسی.
14
ویکیبیدیا الموسوعة
الحرة(دائرة المعارف عربی) – تاریخ نشر 22 دیسمبر 2010 – عربی.
15
سایت ویکی نور
دانشنامه تخصصی کتاب شناسی و زندگی نامه – فارسی.
سایت ویکی پیدیا دانشنامۀ آزاد – فارسی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر