شیخ،
إمام، حُجت، ناقد، حافظ و امیرالمؤمنین در حدیث أبوالحسن علِي بن عَبدِالله بن جَعفَر
بن نَجِيح بن بکر بن سَعد سَعدِي بَصرِي معروف به ابن المَدِينِي غلام آزاد کرده
شده أی عُروه بن عَطِيَّه سَعدِي می باشد. نامبرده شخصیتی برجسته، مفسر، محدث،
مؤرخ، فقیه، لغوی، نسب شناس، اصولی، اخباری، صاحب تصانیف بسیار و دانش گسترده و
ارزش مندی بوده، تا جائی که همگان بر برجسته گی، بزرگواری و امامت وی معترف اند، و
او یکی از شیوخ بخاری بوده، و امام بخاری هفت حدیث از وی روایت کرده است. خانواده علِي
ابن المدینِي از اهالی مدینه بوده، اما در بصره سکونت اختیار نمودند. پدرش عبدالله
بن جعفر سعدِي مدینِي از جمله محدثین مشهور بوده، و در نوجوانی در سال 178 هجری
قمری مطابق سال 794 میلادی درگذشت، و پدر بزرگش
جعفر بن نَجِيح سعدِي مدینِي نیز از عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن ابوبکر
صدیق تیمِي حدیث روایت کرده است.علِي ابن المدینِي در ماه ربیع الاول سال 161
هجرِي قمری مطابق سال 777 میلادی در روزگار خلافت أبوعبدالله مهدِي خلیفه عباسی در
بصره متولد گردید، در ابتداء در زادگاه خود در نزد پدر و خانواده اش به تحصیل و
فراگیری علوم متداوله پرداخته، و بعد برای تعلیم علوم و گردآوری حدیث به شهرها و
سرزمین های بصره، کوفه، بغداد، واسط، سامراء، یمن، ری، مکه و مدینه سفر کرده، و از
بزرگان و علمای آن اقطار و بلاد کسب فیض نموده است. وی معاصر چندین تن از خلفای
عباسی یعنی أبوعبدالله مَهدِي، أبومحمد هادِي، هارون الرشید، محمد أمین، مامون
الرشید، أبوإسحاق معتصم، أبوجعفر واثق بالله و المتوکل علی الله بوده، و بالآخره
در روز دوشنبه بیست و هشتم ماه ذی قعده سال 234 هجری قمری مطابق بیست و سوم ماه
جون سال 849 میلادِي به سن هفتاد و سه سالگی در هنگام خلافت المتوکل علی الله
خلیفه عباسی در سامراء درگذشت، و در منطقۀ عسکر دفن گردید.(8، 15، 18، 19، 20، 22
و 26)
موصوف از اضافه از سیصد شیخ حدیث روایت نموده،
که برخی از ایشان عبارت اند از: إبراهیم بن سلیمان مؤدب، إبراهیم بن أبِي وزیر
هاشمِي، أرطاة بن حسین بنانِي، أبوبکر أزهر بن سَعد سَمَّان باهلِي بصرِي، أسباط
بن محمد بن عبدالرحمن قرشِي، إسحاق بن منصور سلولِي، إسماعیل بن سنان عصفرِي،
إسماعیل بن عُلَیَّه أسدِي، أسود بن عامر بن شاذان، أمیه بن خالد بن أسود أزدِي،
أبِي ضمره أنس بن عِیاض بن ضمره لیثِي، بَسَّار بن عیسی، بِشر بن سَرِّي بن حارث
بصرِي، بِشر بن مُفَضَّل بن لاحق رقاشِي، بشر بن عمر بن حکم بن عقبه زهرانِي، بکر
بن یزید حمصِي، بهز بن أسد عمِي، جریر بن عبدالحمید بن جریر ضبِي کوفِي، جعفر بن
سلیمان ضَبَعِي، جعفر بن عون قرشِي، حاتم بن إسماعیل بن محمد بن عجلان حارثِي،
حاتِم بن وَردان بن مهران سعدِي، حجاج بن محمد، حرب بن میمون أنصارِي، حَرَمِي بن
عُماره بن أبِي حَفصه عتکِي، حریز بن عثمان رحبِي، حسان بن إبراهیم بن عبدالله
عنزِي، حسن بن أبِي مالک حنفِي، حصین بن نمیر واسطِي، حفص بن غیاث نخعِي، حسین بن
علِي بن ولید جعفِي، أبِي أسامه حماد بن أسامه بن زید قرشِي، حماد بن زید بن درهم
أزدِي بصرِي، حماد بن سلمه بن دینار بصرِي، حماد بن مسعده تمیمِي، حمید بن أسود
بصرِي، خالد بن حارث بن سلیم هجیمِي، خالد بن عبدالله طحان، خلف بن خلیفه أشجعِي،
ربعِي بن عبدالله هزلِي، روح بن عباده قیسِي، ریحان بن سعید قرشِي، زکریاء بن یحیی
بن عُماره أنصارِي، زهیر بن حرب حرشِي، زهیر بن معاویه جعفِي، زیاد بن ربیع
یحمدِي، زید بن حباب تمیمِي، سالم بن نوح بصرِي، سعید بن عامر، سفیان بن سعید
ثورِي، أبومحمد سُفیان بن عُیَینَه هلالِي کوفی مکی، سلیمان بن حیان جعفرِي، سهل
بن حماد عنقزِي، سهل بن عثمان کندِي، سهیل بن أبِي صالح سمان، سوید بن سعید بن سهل
بن شهریار هروِي، شبابه بن سَوَّار فزارِي، شعبه بن حجاج عتکِي، شهاب بن عباد
عبدِي، أبِي مُصعب صالح بن عبید یمانِي، صفوان بن عیسی قرشِي، أبِي عاصم ضحاک بن
مَخلَد شیبانِي، طلق بن معاویه نخعِي، عاصم بن عبدالعزیز أشجعِي، عباد بن عوام
کلابِي، عبدالله بن إبراهیم بن عمر بن کیسان صنعانِي، عبدالله بن إدریس أودِي،
عبدالله بن بکر سَهمِي، پدرش عبدالله بن جعفر بن نجیح سعدِي مَدِينِي، عبدالله بن
سعید بن عبدالملک بن مروان أموِي، عبدالله بن عبدالرحمن بن یعلی طائفِي، عبدالله
بن عبدالوهاب حجبِي، عبدالله بن عیسی بن أبِي هارون شامِي، عبدالله بن أبِي فروة
قرشِي، عبدالله بن وَهب قرشِي، عبدالله بن یزید مقرئ، عبدالأعلی بن عبدالأعلی بن
محمد قرشِي، أبوسعید عبدالرحمن بن مهدِي بن حسان عنبرِي بصرِي، عبدالرزاق بن
هَمَّام صنعانِي، عبدالصمد بن عبدالوارث بن سعید تمیمِي، عبدالعزیز بن أبِي حازم
مخزومِي، عبدالعزیز بن عبدالصمد عَمِّي، عبدالعزیز بن محمد بن عبید دَراوردِي،
عبدالکبیر بن عبدالمجید بصرِي، عبدالمجید بن عبدالعزیز بن میمون عتکِي، عبدالملک
بن عمرو قیسِي، عبدالوارث بن سعید تمیمِي عنبرِي تنوزِي، عبدالوهاب بن عبدالمجید
ثقفِي، عبدربه بن بارق حنفِي، عبیدالله بن موسی عبسِي، عثمان بن عبدالرحمن جمحِي،
عثمان بن عمر عبدِي، عَفَّان بن مسلم صفار بصرِي، علی بن زید قرشِي، علی بن عاصم
بن صهیب واسطِي، علِي بن یزید بن أبِي حکیمه، عمر بن سعد بن عبید حفرِي، عمر بن
طلحه بن علقمه بن وَقَّاص لیثِي، عمران بن ظبیان حنفِي، عمرو بن عاصم قیسِي، عمرو
بن محمد خزاعِي، عیسی بن یونس سبیعِي، أبِي نعیم فضل بن دُکَین، فضل بن عَنبسه
واسطِي، فضیل بن سلیمان نُمَیرِي، فضل بن علاء کوفِي، قاسم بن سلام هروِي، قبیصه
بن عقبه سوائِي، قُریش بن أنس أنصارِي، قعقاع بن حکیم کنانِي، کثیر بن أبِي کثیر
لیثِي، مثنی بن سعید ضبعِي، محمد بن إبراهیم سلمِي، محمد بن أبِي فدیک دیلِي، محمد
بن بشار بن عثمان عبدِي، محمد بن بشر بن فرافصه عبدِي، محمد بن بکر برسانِي، محمد
بن جعفر غُندَر، محمد بن حاتم جرجانِي، محمد بن خازم أعمی، أبِي هَمَّام محمد بن
زَبرِقان أهوازِي، محمد بن سابق تمیمِي، محمد بن طلحه بن طویل، محمد بن طلحه
تَیمِي، محمد بن عبدالله بن مثنی أنصارِي، محمد بن عبدالله بن زبیر زبیرِي، محمد
بن عبدالله بن عیسی رازِي، محمد بن عبدالرحمن طُفَاوِي، محمد بن عبید طنافسِي،
محمد بن فضیل ضبِي، محمد بن مسلم بن عبیدالله بن عبدالله بن شهاب زهرِي، محمد بن
معن غفارِي، مَرحوم بن عبدالعزیز عَطَّار، مروان بن معاویه بن حارث فزارِي، مُعاذ
بن معاذ بن نصر عنبرِي، معاذ بن هشام دستوائِي بصرِي، معاویه بن صالح حضرمِي،
معاویه بن عبدالکریم ثقفِي ضَال، مُعتمِر بن سلیمان تیمِي، مُعَلَّی بن منصور
رازِي، معمر بن أبِي عمرو أزدِي، مَعن بن عیسی بن یحیی قزاز، مغیره بن سلمه
مخزومِي، مکِي بن إبراهیم حنظلِي، ملازم بن عمرو حنفِي، موسی بن إبراهیم أنصارِي،
موسی بن داود ضبِي، موسی بن هارون بغدادِي، مؤمل بن إسماعیل عدوِي، ناصح بن علاء
بصرِي، نفیع بن رافع مدنِي، هارون بن مسلم بن هرمز عجلِي، أبِي نَضر هاشم بن قاسم
بن مسلم لیثِي، هشام بن عبدالملک باهلِي، هشام بن یوسف صنعانِي، هُشیم بن بشیر بن
قاسم سلمِي، هیاج بن عمران تمیمِي، وضاح بن عبدالله یشکرِي، أبِي العباس ولید بن
غالب غَنوِي أعرابِي دوست هروِي، وکیع بن جراح رؤاسِي، ولید بن مسلم دمشقِي، ولید
بن مسلم بن شهاب عنبرِي، وهب بن جریر بن حازم بن زید أزدِي، یحیی بن آدم بن سلیمان
أموِي، یحیی بن أیوب مقابرِي، یحیی بن إسحاق بجلِي، یحیی بن زکریا بن أبِي زائده
وادعِي، أبوسعید یحیی بن سعید بن فروخ قَطَّان بصرِي، یحیی بن سلیم طائفِي، یحیی
بن محمد بن قیس محاربِي، یحیی بن معین، یحیی بن یعلی بن حارث محاربِي، یحیی بن
یمان عجلِي، یزید بن زُرَیع تمیمِي، یزید بن عبدالله بن خصیفه کندِي، یزید بن
هارون سلمِي واسطِي، یعقوب بن إبراهیم بن سعد قرشِي، یوسف ین یعقوب بن أبِي القاسم
سدوسِي، یوسف بن یعقوب بن دینار ماجِشون، یونس بن محمد بن مسلم مؤدب، أبِي بکر بن
عَیَّاش، أبِي بکر حنفِي، أبِي داود حَفَرِي، أبِي داود سلیمان بن داود بن جارود
طیالسِي، أبِي صفوان أموِي، أبِي عاصم عَبَّادانِي، أبِي عامر عَقَدِي، أبِي علِي
حَنَفِي، أبِي معاویه ضریر محمد بن خازم سعدِي کوفِي، أبِي هشام مخزومِي و أبِي
الولید طیالسِي. و از او محمد بن إسماعیل بُخارِي، أبوداود سلیمان بن أشعث
سجستانِي، إبراهیم بن إسحاق بن إبراهیم بن
بشیر حربِي، إبراهیم بن حارث بغدادِي، إبراهیم عبدالله بن جنید ختلِي، إبراهیم بن
عبدالله بن مسلم بن ماعز کجِي، إبراهیم بن عرعره، إبراهیم بن هاشم بن حسین بغوِي
هروِي، أبراهیم بن ولید بن أیوب جشاش، إبراهیم بن یعقوب جُوزجانِي، إبراهیم بن
یعفوب بن إسحاق سعدِي، أحمد بن حسن بن عبدالجبار صوفِي، أحمد بن حسین بن إسحاق
صوفِي، أحمد بن حسین بن مدرک قصرِي، أحمد بن حسین بن نصر همدانِي، أحمد بن حمدان
بن إسحاق عسکرِي، أحمد بن محمد بن حنبل شیبانِي، أحمد بن أبِي خیثمه نسائِي، أحمد
بن شبویه خزاعِي، أحمد بن عبدالعزیز وشاء، أبویعلَی أحمد بن علِي بن مثنَی
مَوصلِي، أحمد بن عیسی خزاز، أحمد بن فرات بن خالد ضبِي، أحمد بن محمد بن إبراهیم
مروزِي، أحمد بن محمد بن عاصم رازِي، أحمد بن محمد بن علِي مقدمِي، أحمد بن محمد
بن قاسم بن محرز، أحمد بن مکرم بن خالد برتِي، أحمد بن منصور رَمادِي، أحمد بن نصر
بن حمید بغدادِي، أحمد بن یحیی بن جابر بلاذُرِي، إسحاق بن إبراهیم، إسحاق بن
إسماعیل بن حماد أزدِي، إسماعیل بن إسحاق بن إسماعیل بن حماد قاضِي، إسماعیل بن
إسحاق بن إسماعیل بن سهل مصرِي، إسماعیل بن صلت بن أبِي مریم بغدادِي، إسماعیل بن
عبدالله بن مسعود عبدِي، أسید بن عاصم بن عبدالله ثقفِي، جعفر بن أبِي عثمان
طیالسِي، جعفر بن محمد بن حسن فریابِي، جعفر بن محمد بن شاکر صائغ، جنید بن حکیم
بن جنید دقاق، حسن بن صباح بَزَّار، حسن بن علی خلال، حسن بن علی مَعمرِي، حسن بن
عمرو بن جهم سبیعِي، حسن بن محمد بن سلیمان شطوبِي، حسن بن محمد بن صباح زعفرانِي،
حسن بن هارون سلمِي، حماد بن إسحاق بن إسماعیل بن حماد بن زید أزدِي، حُمید بن
زَنجویه، حمید بن مخلد أزدِي، حنبل بن إسحاق بن حنبل شیبانِي، خلف بن عمرو بن
عبدالرحمن بن عیسی عکبرِي، زهیر بن حرب جرشِي، أبومزاحم سِباع بن نَضر سمرقندِي،
سفیان بن عیینه بن میمون هلالِي، أبوداود سلیمان بن سیف حرانِي، صالح بن أحمد بن
محمد بن حنبل شیبانِي، حافظ صالح بن محمد أسدِي، عباس بن حاتم بزاز، عباس بن
عبدالعظیم عَنبرِي، عباس بن فضل بن محمد أسفاطِي، عباس بن عبدالله بن عباس أسدِي،
عباس بن محمد بن حاتم بن واقد دورِي، عبدالرحمن بن محمد بن عبدالرحمن قرشِي،
عبدالله بن أحمد بن محمد بن حنبل شیبانِي، عبدالله بن حسین بن أحمد حرانِي،
عبدالله بن عبدالرحمن دارمِي، أبوشعیب عبدالله بن حسن بن أحمد بن أبِي شعیب
حَرَّانِي، پسرش عبدالله بن علی مَدِينِي، عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان
أصفهانِي، عبدالله بن محمد بن حسن بن أیوب بغدادِي کاتب معروف به نَبِيل، عبدالله
بن محمد بن عباس ضَبِي بصرِي، عبدالله بن محمد بن عباس بن خالد سلمِي، عبدالله بن
محمد بن عبدالعزیز بغوِي هروِي، أبوبکر عبدالقدوس بن محمد حَبحابِي عطار،
أبوقِلابه عبدالملک بن محمد رقاشِي، عبید بن عبدالواحد بن شریک بزار، أبوعمر
عبیدالله بن عثمان بن محمد عثمانِي، عثمان بن سعید بن خالد بن سعید دارمِي، عثمان
بن سعید بن کثیر قرشِي، عثمان بن أبِي شیبه عبسِي، عثمان بن محمد بن علِي ذهلِي،
أبوغالب علی بن أحمد بن نضر أزدِي، علِي بن حسین بن جنید نخعِي، علِي بن حسین بن
موسی بن میسره دارابجردِي، علِي بن حماد بن هشام عسکرِي، علی بن غالب بن سلام
بَتَلهِي دمشقِي، علِي بن نصر صغیر، أبوخلیفه فضل بن حباب جُمحِي، فضل بن سهل
أعرج، محمد بن إبراهیم أنماطِي، محمد بن إبراهیم بن مسلم بن سالم خزاعِي، محمد بن
إبراهیم کسائِي، أبوالحسن محمد بن أحمد بن بَراء عبدِي، محمد بن أحمد بن جعفر
ذهلِي، محمد بن أحمد بن حسین صواف، أبوحاتم محمد بن إدریس رازِي، محمد بن إسحاق بن
إبراهیم حنظلِي، محمد بن إسحاق صاغانِي، محمد بن إسماعیل بن سالم صائغ، محمد بن
إسماعیل بن یوسف سلمِي، محمد بن أیوب بن سنان بجلِي، محمد بن جعفر بن محمد بن إمام
دِمیاطِي، محمد بن جعفر بن محمد بن حفص بن عمر ربعِي، محمد بن حسین کوفِي، محمد بن
حسین بن موسی خنینِي، محمد بن سعد بن منیع هاشمِي، محمد بن سهل بن عسکر تمیمِي،
محمد بن شاذان بغدادِي، محمد بن صالح بن ذریح عکبرِي، محمد بن صباح دولابِي، محمد
بن طاهر بن خالد بغدادِي، محمد بن عبدالله بن حمدویه حاکم نیشابورِي، محمد بن
عبدالرحیم بزاز معروف به صاعقه، محمد بن عبیدالله بن عبدالعظیم قرشِي، أبوبکر محمد
بن أبِي عتاب أعین بغدادِي، محمد بن عثمان بن أبِي شیبه عبسِي، محمد بن عثمان بن
أبِي صفوان ثقفِي، محمد بن عثمان بن خالد قرشِي، محمد بن عطیه شامِي، محمد بن عیسی
بن سوره ترمذِي، محمد بن علی بن فُضَیل مَدِينِي، محمد بن عمرو بن نَبهان بن
صَفوان ثقفِي، محمد بن غالب بن حرب تمار، محمد بن محمد بن سلیمان باغَندِي، محمد
بن نصر بن منصور بغدادِي، محمد بن هشام بن بخترِي مروزِي، محمد بن یحیی بن موسی بن
حیوه معروف به ابن حیویه إسفراینِي، محمد بن یحیی ذُهلِي، محمد بن یعقوب فرجِي،
محمد بن یونس کُدَیمِي، معاذ بن معاذ، معاذ بن مثنی عنبرِي، نصر بن داود صاغانِي،
هارون بن عبدالصمد رخِي، هلال بن علاء رقِي، یحیی بن محمد حنائِي، یحیی بن محمد بن
یحیی ذهلِي، یحیی بن یحیی بن بکر بن عبدالرحمن نیشابورِي، یعقوب بن إسحاق بن
إبراهیم بن یزید نیشابورِي، یعقوب بن سفیان بن جوان فسوِي، یعقوب بن شیبه سدوسِي،
یوسف بن عبدالهادِي مقدسِي، یوسف بن قاسم بن یوسف میانجِي، یوسف بن یعقوب بن
إسماعیل قاضِي و تعدادی دگر روایت کرده اند. نسائِي و ابن ماجه نیز روایات او را
در کتب شان آورده اند.(1 ، 15و 24)
بعضی از علمای علم حدیث می گویند: علی ابن المدینِي در شناخت اختلاف الحدیث از
إمام احمد بن حنبل دانا تر بوده است. أبوحازم از أبو أحمد محمد بن أحمد غِطریفِي
روایت نموده، که گفت: از ساجِي شنیدم، که می گفت: عباس بن عبدالعظیم عنبرِي از روح
بن عبدالمؤمن و او از عبدالرخمن بن مهدِي روایت نموده، که گفته است: علی بن مدینِي
دانا ترین مردم به حدیث رسول الله(ص) خصوصا به روایت حدیث از طریق ابن عیینه می
باشد. حافظ أبونعیم به نقل از أبوحامد بن جَبله و او از محمد بن إسحاق سراج روایت
نموده، که گفت: از أبویحیی شنیدم، که می گفت: وقتی علی بن مدینِي به بغداد می آمد،
در اطرافش حلقه أی تشکیل می شد، یحیی، أحمد بن حنبل و مُعیطِي می آمدند، مردم شروع
به مناظره می کردند، اگر در امری اختلاف می کردند، در بین شان علی بن مدینِي حرف
می زد. أبوسعد مالینِي می گوید: عبدالله بن عدِي از محمد بن أحمد قُومَسِي
مُستَملِي و او از محمد بن یَزداد و او از أحمد بن یوسف بَحِيرِي روایت نموده، که
می گفت: از أعین شنیدم، که گفته است: علی بن مدینِي را دیدم، که دراز کشیده بود،
أحمد بن حنبل به طرف راست او و یحیی بن معین به طرف چپ او قرار داشتند، و او برای
شان املاء می نمود. أبونعیم از أبوحامد بن جبله و او از محمد بن إسحاق سراج روایت
نموده، که گفت: از محمد بن إسماعیل بخارِي شنیدم، و برایش گفتم: چه آرزو داری؟
گفت: آرزو دارم، که به بغداد بروم، علی بن عبدالله زنده باشد، و با او بنشینم.
أبوسعد مالینِي از عبدالله بن عدِي و او از حسن بن حسین بزاز بخارِي و او از
إبراهیم بن مَعقِل روایت نموده، که می گفت: از محمد بن إسماعیل بخارِي شنیدم، که
گفته است: من خود را در مقابل هیچ کسی کوچک احساس نکردم، مگر در نزد علِي بن
مدینِي. برقانِي از ابوبکر إسماعیلِي روایت نموده، که گفت: از فَرهِيانِي راجع به
یحیی، علِي، احمد و أبِي خَیثمه سوال گردید، گفت: علِي دانا ترین ایشان به حدیث و
علل است، یحیی دانا ترین شان به رجال است، احمد دانا ترین شان به فقه است، و ابو
خیثمه مردی بزرگوار و با اندیشۀ نیکو است. علی بن فضل از دعلج بن محمد بن أزهر و
او از عبدالله بن أبِي زیاد قطوانِي روایت نموده، که می گوید: از أبوعبید قاسم بن
سلام هروی شنیدم، که می گفت: علم به چهار کس ختم می شد: أبوبکر بن أبِي شیبه که
محقق و شگافنده ترین آنها است، أحمد بن حنبل که فقیه ترین آنها است، علِي بن
مدینِي که دانا ترین آنها است و یحیی بن معین که نویسنده ترین آنها است. محمد بن
اسماعیل بخاری از علی بن مدینِي روایت نموده، که می گوید: تفقه در معانی حدیث نصف
علم است و معرفة الرجال نیز نصف علم است. أبوعبید آجرِي می گوید: برای أبِي داود
سجستانِي گفته شد: أحمد بن حنبل داناتر است، یا علِي ابن المدینِي؟ گفت: علِي ابن
المدینِي در اختلاف حدیث از احمد بن حنبل داناتر است. فَرهِيانِي و دیگر حفاظ حدیث
گفته اند: علِي ابن المدینِي داناترین اهل زمانه اش در شناخت علل حدیث بود. فسوِي
می گوید: از علِي بن مدینِي شنیدم، که می گفت: من در حدود سه سال از بصره به یمن
رفتم، و مادرم هنوز زنده بود، وقتی آمدم، مادرم برایم گفت: پسرم فلانی و فلانی
دوستان تو هستند، و فلانی و فلانی با تو دشمنی می ورزند. گفتم: مادرم از کجا می
دانی؟ گفت: فلانی و فلانی که از جملۀ ایشان یکی هم یحیی بن سعید بود، می آمدند، و
مرا اعزاز و اکرام می کردند، و برایم می گفتند: صبر کن، وقتی که علِي بیاید، دل تو
به آنچه صبر کردی شاد می شود، فهمیدم، که این ها دوستان تو می باشند. و فلان و
فلان وقتی که به نزد من می آمدند، برایم می گفتند: برایش نامه بفرست، و بر او سخت بگیر
تا بیاید. أبوجعفر عقیلِي می گوید: حدیث او مستقیم است انشاء الله. أحمد بن شعیب
نسائِي می گوید: علِي ابن المدینِي ثقه، قابل اعتماد و یکی از ائمه حدیث بوده است.
ابن حجر عسقلانِي می گوید: علِي ابن المدینِي ثقه، ثابت، إمام و اعلم روزگارش در
حدیث و علل آن بوده است. دارقطنِي او را از حفاظ حدیث شمرده است. سفیان بن عیینه
می گوید: بودم که من بشتر از او می آموختم، به تناسبی که او از من بیاموزد. صالح بن
محمد جزره می گوید: از آنچه من فکر می کردم، به حدیث و علل آن، از آن هم دانا تر
بود. عبیدالله بن سعید سرخسِي می گوید: علِي ابن المدینی به جای رسیده بود، که کسی
نمی رسد.(2، 3، 12 و 15)
با این همه بزرگی و عظمت که ابن المدینِي
داشت، دو مطلب در زندگی علمی و اعتقادی وی سایه افگنده است: اول: اتهام وی به
تشیع: روایت ابن أبِي خیثمه است، که می گوید: از ابن معین شنیدم، که می گفت: علِي
بن مدینِي وقتی پیش ما می آمد، اظهار سنت می کرد، و وقتی به بصره می رفت، تشیع خود
را آشکار می ساخت. اما ذهبِي این گفته را رد کرده، و بکلی دور از حقیقت خوانده
است. دوم: اتهام همراهی وی با معتزلیان: در دائرة المعارف بزرگ اسلامی آمده است:
سال 219 هجری قمری را باید مبدأ تحولی در زندگی ابن مدینی تلقی کرد، در این سال أحمد
بن أبِي داود قاضی القضاة معتزلِي معتصم(خلیفه عباسی) بزرگان اصحاب حدیث بغداد را
به پذیرش برخی معتقدات معتزله چون خلق قرآن فراخواند، و ابن مدینی برخلاف احمد بن
حنبل و دیگران دست کم در ظاهر به این اعتقاد گردن نهاد، این موضع گیری وی موج
مخالفت بر ضد او را برانگیخت، مخالفت با
ابن مدینی از طرف افراد کم شناخته تر به صورت برخوردهای تند و طعنه آمیز، گاه تا
سرحد تکفیر بروز نمود، در حالی که برخورد چهره های شناخته شده از نوعی طرد محترمانه حکایت داشت، مثلا أبوبکر
بن أبِي شیبه از او به خائب، و أبوعثمان عمرو ناقد از وی به مخذول تعبیر کردند، و
ابوزرعه رازِي روایت از او را ترک کرد، بر اساس روایتی احمد بن حنبل نیز از ذکر
نام او در سند حدیث اکراه داشته است، ولی نام او در جای جای مسند احمد بن حنبل
دیده می شود، یحیی بن معین نیز از او در برابر بدگویان دفاع کرده است، به هر حال ابن
مدینی منزلت گذشته خود را در میان اصحاب حدیث آن روز بغداد از دست داد، تا آن جا
که حتی اظهار نظر های علمی او پذیرشی نداشت، اما پس از سپری شدن دوران معتصم و
واثق و به خلافت رسیدن متوکل نظر خلافت نسبت به معتزلیان خصمانه گردید، و موقعیت
أحمد بن أبِي داود متزلزل شد، و احتمالاً به همین سبب بود، که متوکل ابن مندینی را به دارالخلافه سامراء
فراخواند، و او پس از درنگی کوتاه در آن جا درگذشت. در مورد انگیزه واقعی ابن
مدینی بر پذیرش عقاید اعتزالی نمی توان با اطمینان سخن گفت، اگرچه بر اساس روایات
متعددی به نقل از خود وی، سبب این عمل او ترس از دستگاه حاکمه بوده است، گاه نیز
از تطمیع ابن مدینی توسط ابن أبِي داود سخن گفته اند، هم چنین روایات چندی حکایت
از آن دارد، که ابن مدینی پیش از محنه و پس از آن تا واپسین ماه های عمر، قائلین
به این گونه عقاید را تکفیر می کرده است، با این همه دسته ای دیگر از روایات حاکی
از وجود رابطه دوستی بین ابن مدینی و ابن أبِي داود و یاری کردن ابن ابی داود برای
توجیه احادیث مورد استناد اصحاب حدیث، یا یافتن احادیث قابل استناد بر ضد آنان
است.(12 و 23)
إمام حافظ شیخ الإسلام شهاب الدین أحمد بن
علِي مشهور به ابن حجر عسقلانِي در کتاب تهذیب التهذیب آورده است: محمد بن عثمان
بن أبِي شیبه می گوید: از علِي ابن المدینی بر منبر شنیدم، که می گفت: کسی که گمان
کند که قرآن مخلوق است کافر می شود، و کسی که گمان کند، که خداوند( در قیامت) دیده
نمی شود ، کافر می شود، و کسی که گمان کند که خداوند با موسی (ع) در حقیقت سخن
نگفته است کافر می شود. محمد بن مخلد می گوید: از محمد بن عثمان بن أبِي شیبه
شنیدم، که می گفت: دو ماه قبل از آن که علِي ابن المدینِي بمیرد، از وی شنیدم، که
می گفت: قرآن کلام خداوند(ج) و غیر مخلوق است. عثمان بن سعید دارمی می گوید: از
علِي ابن المدینِي شنیدم، که می گفت: قول به خلق قرآن کفر است.(2)
إمام أبومحمد عبدالرحمن بن أبِي حاتم رازِي در
کتاب الجرح والتعدیل می نویسد: أبوزرعه رازِي روایت از أبوالحسن علِي بن عبدالله
بن جعفر بن نجیح را ترک نمود، بواسط اعمالی که وی در دوران محنت( فتنه خلق قرآن از
طرف معتزله) انجام داد.(می گویند: وی به اثر تحریک أحمد بن أبوداود معتزلی از طرف
خلیفه عباسی مورد تهدید قرار گرفت، و بالآخره به خلق قرآن اعتراف نمود، و بعضی هم
او را در این مورد معذور پنداشته اند.) عبدالرحمن بن أبِي حاتم می گوید: از پدرم
شنیدم، که می گفت: علی ابن المدینِي سردار مردمان در شناخت احادیث و علل آن بوده
است. و إمام احمد بن حنبل بواسطۀ بزرگداشت از وی او را همیشه به کنیه یاد می کرد.(4)
إمام محمد بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات
علی بن مدینِي را در شمار ثقات آورده، و می نویسد: أبوالحسن علِي بن عبدالله بن
جعفر بن نجیح سَعدِي معروف به ابن المدِینِي از جملۀ اتباع تابعین بوده، و اصالتاً
از مردمان مدینه و مولود وی در بصره می باشد. موصوف از دانا ترین مردمان روزگارش
در شناخت و علل احادیث رسول الله(ص) بوده، مسافرت های زیادی نموده، احادیث بسیاری
را گردآوری کرده، کتبی را تصنیف نموده، و در حفظ و ذکر احادیث مهارت داشته است.
نامبرده در سال 234 هجری قمری وفات یافته است.(6)
محمد بن سعد در کتاب طبقات آورده است: علی بن
عبدالله بن جعفر بن نجیح مدنِي کنیه اش أبوالحسن است، او در لشکرگاه امیر مؤمنان
در سامراء به روز دوشنبه دو روز باقی مانده از ذی قعده سال 234 هجری قمری درگذشته
است.(5)
خطیب أبوبکر أحمد بن علِي بغدادی در تاریخ بغداد
می نویسد: أبوالحسن علِي بن عبدالله بن جعفر بن نجیح بن بکر بن سعد سعدِي ساکن
بصره معروف به ابن المدینِي یکی از ائمه حدیث در روزگارش وسرآمد حفاظ بوده، پدرش
از مشایخ مالک بن انس و جدش جعفر بن نجیح از عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن أبِي
بکر صدیق(رض) حدیث روایت کرده است. برقانِي از محمد بن مظفر و او از عبدالله بن
محمد بن سیار فَرهیانِي روایت نموده، که می گوید: از عباس عنبرِي شنیدم، که می
گفت: سفیان بن عیینه هلالی به علِي ابن
المدینی حیة الوادی – افعی بیابان – می گفت.(12)
در کتاب الفهرست محمد بن اسحاق بن ندیم آمده
است: علی بن عبدالله بن جعفر مدینی از محدثان و عالم بحدیث که در سرمری(سامراء)
روز دوشنبه سه روز بآخر ذیقعده سال دویست و پنجاه و هشت در سن هفتاد و دوسالگی
وفات یافته و این کتابها از اوست: کتاب المسند بعلله. کتاب المدلسین. کتاب الضعفاء.
کتاب العلل. کتاب الأسماء والکنی. کتاب الاشربة. کتاب التنزیل.(14)
محمد بن أحمد بن رِزق از أحمد بن إسحاق بن
وَهب بُندار و او از أبوغالب علِي بن أحمد بن نَضر روایت نموده، که گفت: علِي بن
مدینِي در سال 161 هجری قمرِي متولد گردیده است. حافظ أبوبکر می گوید: محل تولد او
در بصره بوده است. ابن فضل از جعفر خُلدِي و او از محمد بن عبدالله حضرمِي روایت
نموده، که گفت: وفات علِي بن عبدالله مدِینِي در سال 234 هجری قمری بوده است. محمد
بن احمد بن رزق از عثمان بن أحمد دقاق و او از حنبل بن إسحاق روایت نموده، که می
گوید: علی بن مدینِي وفات یافت، متوکل(خلیفه عباسِي) جنازۀ او را همراهی کرد، و به
بصره آورد، و وفات او بسال 234 هجری قمری بوده است. حافظ ابوبکر می گوید: علِي بن
المدینِي در سُرمن رأی (سامراء) وفات یافت، نه در بصره. عتیقِي به نقل از محمد بن
مظفر و او از بغوی روایت نموده، که گفته است: علی بن مدینِي در سال 234 هجری قمری
در سامراء وفات یافت. أزهرِي از حافظ علِي بن عمر و او از عبدالله بن إسحاق
خراسانِي و او از حارث بن محمد روایت
نموده، که می گوید علِي ابن المدینِي در ماه ذی القعده سال 234 هجری قمری در
سُرَّمَن رأی وفات یافت. ابن فضل از علِي بن إبراهیم مُستملِي و او از أبوأحمد بن
فارس روایت نموده، که بخاری گفته است: علی بن عبدالله بن جعفر بن نَجِيح سعدی بصری
که اصالتاً مدنی بود، در سال 234 هجری قمری در روز دوشنبه دو روز از ماه ذی القعده
باقی مانده بود که در العسکر(سامراء) وفات یافت. اما یعقوب بن سفیان، عبدالله بن
أبِي شیبه و عبید بن خلف بزاز وفات او را در
سال 235 هجری قمری گفته اند، و حافظ ابوبکر همان تاریخ اول را صحیح تر می داند.
حافظ ابن کثیر دمشقِي نیز در کتاب البدایة والنهایه می نویسد: علِي بن عبدالله بن
جعفر مدینِي شیخ بخاری در صناعة الحدیث در سال 234 هجری قمری درگذشته است.(7، 9،
10، 11، 13، 16 و 17)
چند تن از فرزندان و نواده گان إمام علی ابن
مدینِي نیز از جمله علمای مشهور بوده اند، که اسامی بعضِي از آن ها قرار ذیل
است: 1 - پسرش عبدالله بن علی ابن
المدینِي از اهای بصره که به بغداد آمد، و به تدریس علوم اسلامی مشغول گردید، و
بعضی از تصنیفات پدرش را از او نقل کرده
اند. 2 – پسرش محمد بن علی ابن المدینِي که دارقطنِي او را فردی موثق گفته است. 3 –
پسرش أحمد بن علِي ابن المدینِي که ابن عدِي در کتاب الکامل از وی حدیث نقل کرده است.
5 – نواسه اش جعفر بن محمد بن علی ابن المدینِي که از جمله روات حدیث بوده است.(20)
إمام محیي الدین أبوزکریاء نووی می گوید:
أمام علی ابن المَدِينِي را در حدود دوصد تصنیف بوده است. إمام ذهبِي می گوید:
أبوعبدالله حاکم نیشابورِي از قول قاضی القضات محمد بن صالح هاشمِي گفته است: کتب
ذیل از جمله تالیفات علِي بن مدینِي می باشد: 1 – کتاب الأسماء والکنِي در هشت
جزء. 2 – کتاب الضعفاء در ده جزء. 3 – کتاب المدلسین در پنج جزء. 4 – کتاب أول من
نظر فِي الرجال و فحص عنهم در یک جزء. 5 –
کتاب الطبقات در ده جزء. 6 – کتاب من روی عن رجل لم یره در یک جزء. 7 – کتاب علل
المسند در سی جزء. 8 – کتاب العلل من روایة إسماعیل قاضِي در چهار جزء. 9 – کتاب علل
احادیث ابن عیینة در سیزده جزء. 10 – کتاب من لا یحتج بحدیثه و لا یَسقط در دو
جزء. 11 – کتاب من نزل الصحابة سائرالبلدان در پنج جزء. 12 – کتاب قبائل العرب در
ده جزء. 13 – کتاب التاریخ در ده جزء. 14 – کتاب العرض علی المحدث در دو جزء. 15 –
کتاب مذاهب المحدثین در دو جزء. 16 – کتاب تسمیة من روی عنه من أولاد العشرة و
غیرهم من اصحاب النبِي(ص) کتاب مذکور را
علی محمد جماذ تحقیق نموده است. 17 – کتاب فِي الظاهریة. 18 – کتاب علل الحدیث و
معرفة الرجال، کتاب مذکور باری به تحقیق دکتور محمد مصطفی اعظمِي در سال 1972 در
بیروت و بار دیگر به تحقیق دکتور عبدالمعطِي امین قلعجِي در سال 1980 در حلب چاپ
گردیده است. 19 – کتاب الرسالة. 20 – کتاب المسند فِي الحدیث. 21 – کتاب القیافة
والزجر والفال. 22 – کتاب الاحادیث المعللات. 23 – کتاب من حدث و رجع عنه در دو
جزء. 24 – کتاب سؤال یحیی و عبدالرحمن ابن مهدی عن الرجال در پنج جزء. 25 – کتاب سؤالات
یحیی قطان در دو جزء. 26 – کتاب الاسامِي الشاذة در سه جزء. 27 – کتاب الثقات
والمثبتین در ده جزء. 28 – کتاب اختلاف الحدیث در پنج جزء. 29 - کتاب الأشربة در سه جزء. 30 – کتاب تفسیر غریب
الحدیث در پنج جزء. 31 – کتاب الإخوة والأخوات در پنج جزء. 32 – کتاب من یعرف
باسمه دون اسم أبیه در دو جزء. 33 – کتاب من عرف بلقبه در یک جزء. 34 – کتاب العلل
المتفرقة در سی جزء. 35 – کتاب الکنی در پنج جزء. 36 – کتاب الوهم والخطاء در پنج
جزء. 37 – کتاب آراء فِي علماء البصرة الذین وصفهم یحیی بن معین بالقدریة أو
سؤالات محمد بن عثمان بن أبِي شیبة لعلِي ابن المدینِي فِي الجرح والتعدیل، کتاب
مذکور به تحقیق موفق بن عبدالله بن عبدالقادر در سال 1404 میلادی در مکتبة المعارف
ریاض به طبع رسیده است. 38 – أخبار آل أبِي العباس، از کتاب مذکور بکر أبوزید در
کتاب النسابون صفحه 59 یادآوری نموده است. 39 – کتاب العلل الکبری. 40 – کتاب
اسباب النزول، کتاب مذکور را صاحب تفسیر اتقان در جلد اول صفحه 83 کتابش و صاحب
مفتاح السعاده در جلد دوم صفحه 343 کتابش یادآوری نموده اند. 41 - کتاب الاسناد الشاذه در دو جزء. 42 - کتاب
المسند الکبیر که آن را قبل از سفر به یمن تالیف نموده بود. 43 – کتاب التنزیل. 44
- کتاب أبواب السجدة.(3، 15، 20، 21 و 25)
منابع
و مآخذ:
1 –
تهذیب الکمال – جلد بیست و یکم – از صفحه 5 الی صفحه 35 – به شماره 4096 – تالیف
حافظ جمال الدین مزِي – عربی.
2 –
تهذیب التهذیب – جلد چهارم – از صفحه 210 الی صفحه 214 – به شماره 5571 – تالیف امام
ابن حجر عسقلانِي – عربی.
3 –
تهذیب الأسماء واللغات – جلد اول - جزء اول از قسم اول – صفحه 350 و 351 – به
شماره 422 – تالیف إمام نووی – عربی.
4 –
الجرح والتعدیل – جلد ششم – صفحه 251 – به شماره 10314/ 1064 – تالیف امام
عبدالرحمن بن أبِي حاتم رازِي – عربی.
5 –
طبقات – جلد هفتم – صفحه 318 – تالیف محمد بن سعد کاتب واقدی – ترجمه دکتر محمود
مهدوی دامغانی – فارسی.
6 –
تقریب الثقات – صفحه 882 – به شماره 10039 – تالیف امام محمد بن حبان بستِي
خراسانِي – عربی.
7 –
تاریخ کبیر – جلد ششم – قسم دوم از جزء سوم – صفحه 284 – به شماره 2414 – تالیف
امام محمد بن اسماعیل بخاری – عربی.
8 –
الأنساب – جلد پنجم – صفحه 235 و 236 – حرف میم – تالیف إمام أبوسعد عبدالکریم
سمعانِي – عربی.
9 –
النجوم الزاهرة – جلد دوم – صفحه 276 و 277 – حوادث سال 234 هجری قمری – تالیف جمال الدین بن تغری أتابکِي – عربی.
10
- طبقات الشافعیه الکبری – جلد دوم – از صفحه 145 الی صفحه 150 – به شماره 34 –
تالیف تاج الدین سبکِي – عربی.
11
– طبقات الحنابلة – جلد اول – از صفحه 225 الی صفحه 228 – به شماره 315 – تالیف
أبِي الحسین محمد بن أبِي یعلَی – عربی.
12
– تاریخ بغداد – جلد سیزدهم – از صفحه 421 الی صفحه 441 – به شماره 6302 – تالیف خطیب
ابوبکر بغدادی – عربی.
13
– تاریخ کامل – جلد نهم – صفحه 4106 – حوادث سال 234 هجری قمری – تالیف ابن اثیر –
ترجمه حمیدرضا آژیر – فارسی.
14
– الفهرست – صفحه 420 – مقاله ششم – تالیف محمد بن اسحاق بن ندیم – ترجمه رضا تجدد
– فارسی.
15
– سیر اعلام النبلاء – جزء دوم – از صفحه
1148 الی صفحه 1156 – به شماره 1824 – طبقه دوازدهم – تالیف ذهبی – عربی.
16
– البدایة والنهایه – جلد دهم – صفحه 332 – حوادث سال 234 هجری قمری – تالیف حافظ
ابن کثیر دمشقِي – عربی.
17
– شذرات الذهب – جلد دوم – صفحه 199 – حوادث سال 234 هجری قمری – تالیف امام شهاب
الدین ابن عماد حنبلی – عربی.
18
– معجم المولفین – جلد دوم – حرف عین – صفحه 465 – تالیف عمر رضا کحاله - عربی
19
– اعلام زرکلی – جلد چهارم – حرف عین – صفحه 303 – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
20
– کتاب إمام علی ابن المدینِي – تالیف إبراهیم محمد العلِي – چاپ دارالقلم دمشق
سوریه – تاریخ نشر 1415 هجری قمری – عربی.
21
– سایت طریق الإسلام – مقاله علِي بن المدینِي – تاریخ نشر 22/ 11/ 2003 میلادی –
نویسنده عبدالمحسن بن حمدالعباد مدرس مسجد النبوی شریف و مدیر سابق جامعه اسلامی
مدینه منوره.
22
- لغت نامه دهخدا – جلد یازدهم – صفحه 16179 – حرف عین – تالیف علامه علی اکبر
دهخدا – فارسی.
23
- دانش نامه بزرگ اسلامی – مرکز دائرة
المعارف بزرک اسلامی – برگرفته از مقاله ابن مدینِي – جلد چهارم – صفحه 1745 –
فارسی.
24
– موسوعة الحدیث – معلومات عن الراوِي – عربی.
25
– من أعلام السلف – از صفحه 302 الی صفحه 308 – به شماره 31 - تالیف احمد فرید – عربی.
26 – أسامِي من روی عنم محمد بن اسماعیل البخارِي –
صفحه 155 – به شماره 146 – تالیف أبِي أحمد عبدالله بن عدِي جرجانِي – عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر