إمام
عمدة المؤرخین و عین المحدثین أبوالعباس تَقِي الدین أحمد بن علِي بن عبدالقادر بن
محمد بن إبراهیم بن تمِيم بن عبدالصمد مقرِيزِي بَعلبکِي مصرِي حسینِي عبیدِي
فقیه، محدث، مؤرخ، ریاضِي دان، یکی از علمای اعلام و مشهور جهان اسلام، یکی از
مؤرخین معروف قرن هشتم و نهم هجری و شخصیتی مضبوط، متفنن، پرهیزگار و بزرگور بوده
است. پدران وی از شهر بعلبک در لبنان و از محله أی بنام محله مقارزه بوده، و جد
اعلای وی ابراهیم یکی از محدثان بزرگ آن دیار بشمار می آمده، و به سبب شهرت وی
فرزندان او نیز به مقریزِي شهرت یافته اند.(1، 4 و 7)
تقی الدین مقریزِي در قاهره در محلۀ برجوان به
سال 766 هجری قمری مطابق به سال 1364 – 1365 میلادی متولد گردید، و در اول در ایام
طفولیت و جوانی کفالت و تربیت او را جد مادری وی علامه شمس الدین محمد بن
عبدالرحمن بن علِي زمردِي معروف به ابن صایغ حنفِي به عهدۀ داشت، بنابر این او در
یک خانواده أی مشهور به علم و دانش رشد یافت، قرآن را حفظ کرد، و دانش های عصر خود
را فراگرفت. تا این که پدر بزرگ مادری وی در سال 786 هجری قمری مطابق به سال 1384
میلادی وفات یافت. و تا آن هنگام او هم بر مذهب جد خود یعنِي بر روش فقهی إمام
اعظم أبوحنیفه(رح) بود، و در رشته فقه حنفِي تحصیل کرد. بعد از مدت درازی بر روش
فقهی إمام شافعِي(رح) درآمد. (1 ، 6 و 7)
درباره مذهب مقریزِي روایات گوناگونی آمده
است: شهاب الدین ابن عماد او را حنفی گفته است. اکثریت دیگر از مورخان او را شافعی
گفته اند، و می گویند: او معاون قاضی القضات شافعیان در قاهره بوده است. تعدادی هم
او را متمایل به مذهب ظاهری می دانند، و می گویند: تمایل وی به ظاهریه چنان بوده،
که نسبت به علمای احناف تعصب می ورزیده، و به شدت به آنها حمله می کرده، چنانکه
مورد سرزنش معاصرانش قرار گرفته است. برخی هم او را حنبلی گفته اند، و می گویند:
خانواده پدری وی از حنابله بوده اند. و حتی برخی هم می گویند او شافعی مذهب اما با
گرایش صوفیانه بوده است، و این گرایش از نگارش شرح حال بزرگان متصوفه در کتاب
السلوک لمعرفة دول الملوک او بدست می آید.(1 ، 2 و 7)
علامه تقی الدین مقریزی از تعداد زیادی از
علماء، فقهاء، محدثین و مؤرخین مشهور درس گرفته، حدیث و اخبار روایت نموده است، و
حتی بعضی از آگاهان شیوخ و استادان او را تا حدود 600 کس گفته اند، که از جملۀ آن
ها از شیخ برهان الدین إبراهیم بن عبدالواحد شامِي، ناصرالدین محمد بن علِي حراوِي، شیخ برهان الدین آمدِي، شیخ الإسلام سراج الدین
عمر بلقینِي، حافظ زین الدین عراقِي،
هیثمِي و نیز در مکه از برهان نشاورِي، شمس بن سکر و دیگران درس گرفت و علم آموخت.
و از شیخ شهاب الدین أذرعِي، شیخ بهاء الدین أبِي البقاء سبکِي، شیخ جمال الدین
إسنوِي، علِي بن یوسف زرندِي و دیگران اجازه روایت و تدریس گرفت. و بیشترین تأثیر
پذیری وی از أبوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون إشبیلِي أندلسِي حضرمِي مؤرخ،
جامعه شناس و سیاست مدار بزرگ مسلمان در زمان اقامت وی در قاهره به جهت تولیت قضاء
مالکی بود.(8 و 9)
دوران حیات مقریزِي معاصر است با سال های
پایانی دولت ممالیک بحری و آغاز حاکمیت ممالیک برجی و چرکسی که بر مصر و شام حکومت
می کردند، و از سلاطین معاصر مقریزِي می توان از سلطان ظاهر أبوسعید سیف الدین
برقوق و پسرش سلطان ناصرالدین فرج بن برقوق نام برد.(1 و 7)
مقریزِي در جوانی در حالی که هنوز بیست و دو
سال بیشتر نداشت، در سال 788 هجری قمری مطابق سال 1386 میلادِي در دیوان انشاء به
کار گماشته شد، و بعد به وظایف دیگری منتقل شد، و بعداً به حیث قاضِي و نائب قاضی
القضات مقرر گردید، و بدنبال آن خطیب مسجد جامع عمرو بن عاص(رض) و مدرس مدرسه
سلطان حسن شد، و بطور متناوب چند مرتبه وظیفه قضاوت قاهره را بعهده گرفت، که اولین
آن بتاریخ بیست و یکم ماه رجب سال 801 هجری قمری بود، و او به عوض شمس الدین محمد
نجانسِي از طرف ملک ظاهر أبوسعید سیف الدین برقوق چرکسی از سلاطین مملوکی به این
وظیفه مقرر گردید، که در بیست و ششم ذی الحجه همین سال از وظیفۀ قضاوت عزل و بجایش قاضی بدرالدین
عینتاهِي موظف شد، و باز دوباره متولی قضاء گردید. موصوف علاوتاً وظائف دیگری نیز
از جمله نظارت بر اوقاف و محتسبی(حسابدار عمومی معادل وزارت مالیه در دولت های
امروزی) به او سپرده شد. و سپس امامت مسجد الحاکم را به او دادند، و نیز در مدرسه
مؤیدیه درس حدیث می داد. مقریزِي به همراه سلطان ناصر بن برقوق در سال 810 هجری
قمری به دمشق رفت، و در سال 811 هجری قمری تولیت قلاسیه و بیمارستان نور دمشق و
مدرسی مدرسۀ اشرفیه و اقبالیه را به او واگذاشتند. او ده سال در دمشق بود، و باری
در سال 816 هجری قمری مطابق به سال 1413 میلادی به وی قضاوت دمشق پیشنهاد گردید،
که او آن را قبول نکرد. و باز به قاهره باز گشت، و انزوا گزید، به اندازه أی که تا
ضرورت نمی دید، با کسی تردد و مراوده نمی کرد، و وقت خویش را وقف تالیف و تصنیف
ساخت.(1 و7)
علامه مقریزِي به سال 834 هجری قمری با
خانواده اش به زیارت خانۀ خدا مشرف شد، و پنج سال معتکف مکۀ مکرمه گردید، و در
آنجا نیز مشغول تالیف و تدریس بود. و باز بقاهره به منزلش در محلۀ برجوان عودت
نمود، و تا آخر عمر مشغول کتابت و تالیف در علوم مختلفه بخصوص تاریخ بود. مقریزی
در مولفات خود بیشتر مصروف تاریخ و جغرافیای مصر و بالتبع تاریخ و جغرافیای ممالک
مجاور تا سودان و حبشه بوده است. وی به اقرار مؤرخین و آگاهان از برجسته ترین
مؤرخان مسلمان بخصوص تاریخ مصر در قرن هشتم و نهم هجری بشمار می رود.(1 و 9)
مقریزِي بعد از بیمارِي طولانی در روز پنجشنبه
بیست و ششم ماه رمضان سال 845 هجری قمری مطابق سال 1441 میلادی وفات یافت، و قبل
از نماز روز بیست و هفتم ماه رمضان در گورستان صوفیه بیبرسیه در خارج باب النصر به
خاک سپرده شد.(1، 4)
مقریزی را دختری بنام مریم داشت، که او خود
زنی محدثه بوده است، و از إبراهیم بن إسحاق آمدِي، شیخ شهاب الدین أذرعِي، أسنوِي،
أبوالبقاء سبکِي، ابن القارِي، عز بن کویک و دیگران اجازۀ روایت حدیث داشته، و از
وی تقِي بن فهد حدیث روایت نموده است. موصوفه در زمان حیات تقی الدین مقریزِي در
ماه ربیع الآخر سال 826 هجری قمری در مکه مکرمه وفات یافت، و در قبرستان جنة
المعلی به خاک سپرده شد.(5)
تالیفات مقریزی را اضافه از دو صد عنوان کتاب
و رساله گفته اند، که مشهور ترین آنها قرار ذیل است: 1 – إتعاذ الحنفاء بأخبار
الفاطمیین الخلفاء، درباره تاریخ مصر بوده، و موضوع آن دولت فاطمیان مصر از آغاز
تاسیس تا سقوط آن توسط ایوبیان است. مطالب و محور مباحث کتاب مذکور، نسب فاطمیان،
خروج عبیدالله مهدی در سال 358 هجری قمری، بقدرت رسیدن فاطمیان در سال 359 هجری
قمری تا سال 567 هجری قمری که فاطمیان ساقط شدند می باشد. این کتاب در سه مجلد و
باتحقیق دکتر جمال الدین شیال استاد تاریخ در دانشگاه اسکندریه مصر چاپ و منتشر
شده است. 2 – إزالة التعب والعناء فِي معرفة الحِل الغناء، موضوع این کتاب غنا و
موسیقی است، که یک مسئله فقهی و روان شناختی بشمار می آید. کتاب مذکور خطی است، و
تا کنون چاپ نشده است. 3 – الإشارة والإعلام ببناء الکعبة بیت الحرام، موضوع این
کتاب تاریخ و بنای کعبه است، نسخ خطی آن موجود است، اما تا کنون چاپ و منتشر نشده
است. 4 – إغاثة الأمة بکشف الغمة، این کتاب پیرامون بحران های اقتصادی مصر و علل پیدایش
آنها در زمان سلطنت سلطان ناصرالدین فرج بن برقوق نوشته شده است. 5 – الإلمام
بأخبار من بأرض الحبشة من ملوک الإسلام، که آن را در ایام اقامتش در مکه مکرمه در
بین سال های 839 الی 841 هجری قمری تالیف نموده، و موضوع آن وضع مسلمان ها در حبشه
و مشکلات آنان در هنگام حیات مقریزی می باشد. این کتاب در سال 1790 میلادی به زبان
فرانسوی ترجمه و چاپ شده است، و در سال 1895 میلادی در مصر نیز به چاپ رسیده است.
6 – إمتاع الأسماع فیما للنبِي صلی الله علیه و سلم من الحفدة والأتباع، این کتاب
درباره سیره رسول الله(ص) است، و در چهار جلد، و مقدمه در مجلد جداگانه تنظیم
گردیده است. 7 – کتاب الأوزان و الأکیال الشرعیة، این رساله درباره وزن ها و
پیمانه های عربی اسلامی از نظر شرع و عرف بحث کرده است، کتاب مذکور به زبانهای
ایتالیائی و آلمانی نیز ترجمه شده است. 8 – البیان المفید فِي فرق بین التوحید
والتلحید، موضوع این کتاب توحید و خداشناسی و تفاوت آن با الحاد است. 9 – البیان
والإعراب فِيمن نزل أرض مصر من الأعراب، این رساله موضوع آن مربوط به تیره های از
اعراب است که با فتح مصر وارد این سرزمین شده اند او مناطقی را که هنوز تیره های
از عرب در عصر نویسنده در آنجا ساکن بوده اند، را بیان داشته است. کتاب مذکور در
قاهره به سال 1961 میلادی با تحقیق عبدالحمید عابدین منتشر شده است. 10 – تجرید التوحید، موضوع این کتاب توحید و
خداشناسی است. 11 – رسالة التنازع والتخاصم فیما بین بنِي أمیة و بنِي هاشم، این
رساله به ریشه یابی تاریخی نزاع و تخاصم بین بنی امیه و بنی هاشم پرداخته است،
مستشرق آلمانی گرهارد فوس آن را به آلمانی ترجمه و منتشر نموده، و استاد محمود
عرنوس نیز آن را در قاهره به چاپ رسانیده است، این کتاب به وسیله جعفر غضبان در
سال 1329 هجری شمسی به فارسی نیز ترجمه شده است. 12 – جنِي الأزهار من الروض
المعطار، نسخه أی از این کتاب در کتابخانه پاریس است، که تاریخ نگارش آن سال 841
هجری قمری می باشد. سخاوی نیز از این کتاب نام برده است. 13 – حصول الأنعام والسیر
فِي سؤال خاتمة الخیر. 14 – الخبر عن البشر، ذکر فِيه قبائل لأجل نسب النبِي صلی
الله علیه و سلم، این کتاب در واقع مدخلی برای کتاب امتاع الاسماع است، که به
معرفی قبایل عرب پیش از اسلام و نیز نسب رسول الله(ص) پرداخته است، و در شش جزء می
باشد. 15 - درر العقود الفریدة فِي تراجم الأعیان المفیدة، در شرح احوال شخصیت های
برجسته معاصر مقریزِي می باشد، در سه جزء. 16 -
الذهب المسبوک فِي ذکر من حج من الملوک، موضوع این کتاب خلفاء و
فرمانروایان مسلمانی است، که به حج رفته اند. مقریزی در این کتاب افزون بر رسول
الله (ص) نام 26 تن از خلفاء و فرمانروایان عصر خویش را آورده است. 17 – السلوک
لمعرفة دول الملوک، که در آن وقایع بین سال های 577 الی 844 هجری قمری یعنی دوره
های ایوبیان و مملوکیان را به ترتیب سنوات آورده است، و آن تاریخی بزرگ در چندین
مجلد است، و یوسف بن تغری بردی بر آن ذیلی نوشته است. 18 – شارع النجاة فِي حجة
الوداع. 19 – شذور العقود فِي ذکرالنقود، موضوع آن در تاریخ پیدایش سکه در سرزمین
های اسلامی است. 20 – الضوء السارِي فِي معرفة أخبار تمیم الدارِي، این رساله در
باره تمیم بن اوس داری است که از مسحیان فلسطین بود، و در سال نهم هجری به مدینه
آمد، و مسلمان شد، این کتاب با تحقیق محمد احمد عاشور در قاهره و بیروت در سال
1392 هجری قمری به چاپ رسیده است. 21 – الطرفة الغریبة فِي أخبار حضرموت العجیبة،
مقریزی کتاب مذکور را در هنگام اقامت خود در مکه بین سالهای 839 الی 841 هجری قمری
نگاشته، و توصیف مختصری از جغرافیای سرزمین حضرموت است. و در سال 1866 میلادی به
وسیله یکی از مستشرقان در شهر بن آلمان به دو زبان عربی چاپ و منتشر شده است. 22 –
عقد جواهر فِي الأسفاط من أخبار مدینة الفسطاط، درباره تاریخ مصر از زمان فتح آن
توسط مسلمانان تا تاسیس دولت فاطمیان نگارش یافته است. 23 – العقود فِي تاریخ
العهود. 24 – مجمع الفوائد و منبع العوائد، در حدود هشتاد جلد. 25 – المقاصد
السنیة فِي معرفة الأجسام المعدنیة، که آن را در سال 841 هجری قمری تالیف نموده، و
موضوع آن ذکر معادن می باشد. 26 – المقتضی فِي تراجم إهل مصر. 27 – المواعظ
والاعتبار بذکر الخطط والآثار فِي تاریخ مصر، در چند جلد، و این کتاب یکی از
برجسته ترین آثار وی در باره جغرافیای تاریخی مصر است، و به خطط مقریزِي شهرت
دارد. 28 – نَحل عِبَرِالنَّحل. 29 – حوادث الدهور فِي مدی الإیام والشهور. 30 –
معرفة ما یجب لآل البیت النبوی من الحق علی ما اعداهم، این کتاب رساله کم حجمی
است، که موضوع آن لزوم دوستی، یاری و مؤدت نسبت به اهل بیت پیامبر اسلام(ص) می
باشد، و در سال 1973 میلادی با تحقیق محمد احمد عاشور در قاهره و بیروت چاپ و
منتشر شده است. 31 – التبرالمبسوک فِي ذیل السلوک. 32 – تاریخ الحبش. 33 – رسالة
فِي نقود الإسلامیة. 34 – تاریخ الاقباط،
این کتاب درباره تاریخ قبطیان مصر است. 35 – تراجم ملوک الغرب. 36 – نزهة العقود
فِي امورالنقود. 37 – روضة المعطار فِي خبرالأقطار. 38 – ذکر ما ورد فِي بنِي أمیة
و بنِي العباس. 39 – الدررالمضیئة فِي تاریخ الدول الإسلامیة، این کتاب در موضوع
تاریخ اسلام، که از شهادت حضرت عثمان(رض) شروع تا پایان دوره مستعصم خلیفه عباسی
ادامه می یابد. 40 – التاریخ الکبیرالمقفی فِي تاریخ أهل مصر والواردین علیها، این
کتاب درباره تاریخ مصر است، و در شانزده مجلد به تحقیق محمد یعلاوِي چاپ و منتشر
شده است. 41– الاشارة والایماء فِي حل لغزالماء، این کتاب را مقریزی در سال 823
هجری قمری نوشته، و در آن به نکات ادبی، لغوی، بلاغی، فقهی و علمی اشاره کرده است.
موضوع آن دربارۀ ویژگی ها و مفاهیم و ناگفته های پبرامون آب است، از این کتاب نسخه
های متعددی موجود است، اما تا هنوز به زیور چاپ آراسته نشده است. 42 – رساله تجرید التوحید المفید، موضوع این کتاب
توحید و خداشناسی است. مقریزی در این کتاب به معرفی بسیاری از فرق اسلامی پرداخته
است. این کتاب دوبار در قاهره چاپ و منتشر شده است. 43 – منتخب التذکرة. 44 –
مختصر عبدالله بن عدِي. 45 – شارع النجاة فِي اصول الدیانات و اختلاف البشر فیها،
سخاوی می گوید: این کتاب مشتمل بر تمام موارد اختلاف بشر در اصول و فروع دیانت
هاست. 46 – حصول الأنعام والمیر فِي سؤال خاتمة الخیر.47 – الأخبار عن الأعذار. 48
قرض سیرة المؤید لابن ناهض. 49 – نبذة علی عِظَم قَدر أهل البیت. 50 – قول
الإبریزِي، این کتاب نیر درباره تاریخ قبطیان است.(1، 3 و 7)
منابع
و مآخذ:
1 –
اتِعَاظ ُالحُنَفَاء بِأخبَارِ الأئِمَة الفَاطِمِیینَ الخُلَفَاء مِقرِيزِي،
مقدمه محقق، از صفحه 11 الی صفحه 31، بقلم دکتور جمال الدین شیال، عربی.
2 –
شذرات الذهب – جلد پنجم – صفحه 390 – حوادث سال 845 هجری قمری – تالیف إمام شهاب
الدین ابن عماد حنبلِي – عربی.
3 –
کشف الظنون – جلد پنجم – صفحه 106 – حرف الف – تالیف حاجی خلیفه – عربی.
4 –
اعلام زرکلِي - جلد اول – صفحه 177 و 178 – حرف الف – تالیف خیرالدین زرکلی –
عربی.
5 –
اعلام النساء – جلد پنجم – صفحه 43 – حرف میم – تالیف عمر رضا کحاله – عربی.
6 –
لغت نامه دهخدا – جلد اول – صفحه1258 و 1259 – تالیف علامه علی اکبر دهخدا –
فارسِي.
7 –
سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان - - مقاله شناخت و آثار تقی الدین مقریزی – بقلم علی
غلامی دهقی 1342 – فارسی.
8 –
سایت ملتقِي أهل الحدیث – مقاله هل المقریزِي شیعی؟ بقلم أبوعمار أذرعِي – تاریخ
نشر 11/09/ 2015 ساعت37/07 دقیقه – عربی.
9 – ویکی فقه دانشنامه حوزوی – مقاله تقی الدین
احمد بن علی مقریزی – فارسی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر