شیخ الإسلام إمامُ الحُفَّاظ سَیدُ العلماء العاملین
روزگارش ابوعبدالله سفیان بن سعید بن مسروق بن حبیب بن رافع بن عبدالله بن موهبه
بن أبَي بن عبدالله بن مُنقِذ بن نصر بن حارث بن ثَعلَبَه بن عامر بن مِلکان بن
ثور بن عبدمناة بن أد بن طابخَه بن إلیاس بن مُضر بن نزار بن مَعَد بن عدنان ثورِي
کوفِي می باشد.(1و 2) و وجه انتساب او به ثوری را به جهات مختلف گفته اند: شیخ
فریدالدین عطار نیشابوری در کتاب تذکرة الاولیاء در مورد ثوری دو روایت آورده، و
می نویسد: یک روز به غفلت پای در مسجد نهاد(مستحب است در ورود به مسجد پای راست و
در خروج پای چپ پیش نهادن) آوازی شنید که یا ثور! و دیگر آنکه: پای در کشت زاری
نهاد، آواز آمد، که یا ثور! و ثوری از آن سبب گفتند. ابن خلکان و دیگران گویند:
نسبت او به ثور بن عبدمناة یکی از اجدادش بوده است، و صاحب کتاب تلخیص الآثار نسبت
او را به ثور اطحل نام کوهی به مدینه کند که ثور بن عبدمناة نیز بدان منسوب
است.(12) سفیان ثوری شخصیتی مجتهد، فقیه، یکی از بزرگان زهاد، از جمله اتباع
تابعین و مصنف کتاب الجامع و ملقب به امیرالمؤمنین در حدیث بوده است. سفیان ثوری
به اتفاق علماء و مورخین در سال 97 هجری قمری مطابق سال 716 میلادی در زمان خلافت
سلیمان بن عبدالملک خلیفه اموی در خراسان متولد گردید، زیرا پدرش در آن هنگام جهت
مشارکت در جهاد به خراسان فرستاده شده بود، اما نامبرده در کوفه نشو و نمو کرده
است. سعید بن مسروق پدر سفیان محدثی صادق و از اصحاب عامر شعبِي، خیثمه بن
عبدالرحمن و از ثقات کوفیین بوده، و او را در شمار صغار تابعین آورده اند، که در
سال 126 هجری قمری وفات یافته است، و از وی صاحبان صحاح سته (کتب شش گانه حدیث)
روایاتی نقل نموده اند. و پدر بزرگش مسروق در جنگ جمل جزء لشکریان حضرت علی بن ابی
طالب(رض) بود. پدر سفیان ثوری مردی تنگدست بود، به آن هم در بدایت امر او را به
فراگیری علوم تشویق و کمک نمود، و مادرش نیز زنی درستکار بود، و فرزندش را از
کودکی به سوی طلب علم فرستاد، و به او می گفت: تا وقتی که خرچی تو را با چرخ ریسی
ام پرداخت می کنم، برو و دانش فرا گیر. خودش نیز به فراگیری علم و دانش علاقه أی
زیاد داشت، و در این راه تلاش فراوان کرد. سفیان ثوری در دوران دو سلسله یعنی
خلافت اموی و عباسی زندگی کرد، او وقتی در سال 132 هجری قمری خلافت از خاندان اموی
به خاندان عباسی انتقال نمود، شاهد رویاروی سهمگینی در جامه اسلامی بود، که باعث
یک سری نبردهای مهلک و کشتارهای وحشتناک گردید، قیام دولت عباسی از شهر کوفه اعلام
گردید، و سفیان ثوری شاهد تمام ماجراها بود، و در آن زمان او یکی از بزرگترین
علمای کوفه و از استادان و شیوخ معروف آن سامان به شمار می آمد، و در پیش آمد های
ناگوار و در سختی ها مردم برای کسب فتوا و سوال های که داشتند، به او روی می
آوردند، سفیان من باب پرهیز از فتنه و آشوب از این حوادث خود را کنار کشید. او سید
اهل زمانه اش بود، اما او را آرام نگذاشتند. ابوجعفر منصور خلیفه عباسی قبل از وی
بر امام ابوحنیفه فشار های زیادی وارد کرد، تا منصب قضاوت او را بپذیرد، اما آن
امام بزرگوار با وجود شکنجه، شلاق، زندان و تهدید
منصب قضاوت را قبول نکرد، و از پیشنهاد خلیفه سربازد، تا بالآخره در زندان
منصور جان سپرد. بعد از وفات امام ابوحنیفه منصور به جستجوی فرد مناسب دیگری
پرداخت، سفیان ثوری را به او معرفی نمودند، و گفتند: او داناترین فرد بر روی زمین
است، منصور پی در پی کس به دنبال او فرستاد، و می خواست او را متولی قضاء گرداند،
اما او قبول نکرد، منصور در فراخوانی سفیان ثوری پافشاری زیادی کرد، و سفیان نیز
بر نپذیرفتن منصب قضاء اصرار نمود، تا بالآخره مجبور شد، در سال 144 هجری قمری از
کوفه برآمد، و رهسپار مکه شد، اما منصور به تعقیب او پرداخت، و کسانی را به شهرها
می فرستاد تا جار بزنند: هر آن کس که سفیان ثوری را بیاورد، ده هزار درهم پاداش می
گیرد، او سپس به مدینه رفت، و از آنجا عازم بصره شد، و در آن جا برای آنکه او را نشناسند، در باغی مشغول پاسبانی
گردید. امام ثوری مدت زیادی در بصره نماند، تا مردم او را شناختند، و آهنگ او
نمودند، امام ثوری آن جا را بسوی بلاد یمن ترک کرد، و در آن جا بود، که سختی ها و
فشار ها سخت تر و بیشتر شد، و در آن سرزمین بود، که به او تهمت دزدی زدند، و کسی
او را در آن مکان دور و غریب نمی شناخت، وی را به حاکم شهر که امیر معن بن زائده
بود، تحویل دادند، که به بصیرت، مروت، اخلاق و بزرگ منشی شهرت داشت، وقتی با وی
صحبت می کرد، گفت: اسمت چیست؟ سفیان پاسخ پاسخ داد: عبدالله بن عبدالرحمن. معن
پرسید: تو را به خدا، نسبت تو به کی می رسد؟ امام ثوری گفت: من سفیان بن سعید بن
مسروق هستم. امیر معن گفت: ثوری؟ پاسخ داد: ثوری. معن گفت: تو همان شخصی هستی، که
از فرمان امیرالمؤمنین سرپیچی کرده أی؟ گفت: آری. مدتی خاموش ماند، و سپس گفت: اگر
خواستی بمان، و هرگاه میل داشتی، این جا را ترک کن. قسم به خدا! که اگر زیر پایم
بودی، آن را بر نمی داشتم. غربت امام ثوری و گریز او از شهری به شهری دیگر و از
مکانی به مکانی آخر در تمام ایام خلافت منصور عباسی ادامه داشت، گاه در عراق،
زمانی در حجاز و ایامی در یمن بسر می برد، و بالآخره در پایان تصمیم گرفت، برای
گزاردن حج و نیز پناه جستن به مکه برود، منصور نیز در همان سال یعنی سال 158 هجری
قمری برای حج عزیمت کرد، به او اطلاع دادند، که سفیان ثوری هم در مکه بسر می برد،
کسی را فرستاد، تا سفیان را دستگیر نموده،
و او را به صلیب بکشد، و دار صلیب را نصب نموده، و به جستجوی امام ثوری
پرداخت، وقتی امام ثوری مطلع گردید، رفت و دست به پرده أی کعبه آویخت، و خداوند جل
جلاله را قسم داد، تا نگذارد، منصور وارد مکه شود، و آنقدر دعا نمود، تا آن که
کرامت وی آشکار شد، و منصور به امر خدای عزوجل به شدت بیمار گردید، و قبل از آن که
به مکه برسد، جان به جان آفرین تسلیم نمود. با وفات منصور خلیفه عباسی امام ثوری
می پنداشت که درد و رنج وی پایان یافته است، بنا براین به شهر و دیار خود کوفه باز
گشت، و در بین مردم ظاهر شد، و مانند گذشته شروع کرد به بیان حدیث و تدریس نمودن،
اما باز دوباره مهدی خلیفه عباسی که به جای پدرش منصور نشسته بود، او را طلب کرد،
و او را هرچه سریع تر احضار نمودند. سفیان وقتی به نزد مهدی برده شد، این گفتگوی
عجیب میان شان به وقوع پیوست: خلیفه مهدی گفت: ای اباعبدالله! این خاتم من است،
بگیر، و در میان این امت بر اساس کتاب و سنت رفتار کن. امام ثوری گفت: آیا
امیرالمؤمنین مرا در صحبت کردن امان می دهد؟ مهدی گفت: آری. ثوری گفت: کسی بسویم
مفرست، تا خود بیایم، و چیزی به من مده، تا خود از تو نخواسته باشم. مهدی خشمگین
شد، و خواست تا آسیبش رساند. کاتب خلیفه گفت: مگر ایمینش نداشته بودی؟ مهدی گفت:
چرا، لیکن پیمان منصب قضا را برای او بنویس. کاتب آن را نوشت، و بر خلاف میل سفیان
به او داد. امام ثوری از نزد خلیفه خارج شد، و حکم منصب قضاوت را به همراه داشت،
که ممهور به مهر خاتم خود خلیفه بود. وقتی بر رود دجله می گذشتند، حکم را در رود
انداخت، همراهانی که با او بودند، او را از این کار باز داشته، و او را به قبول
منصب قضا و عمل به کتاب و سنت نصیحت می کردند، و وی آنان را دیوانه دانسته، و کوته
فکرشان می پنداشت. بالآخره منصب قضاوت را قبول نکرد، و متواری گردید، و به بصره
گریخت، و در نزد محدث مشهور یحیی بن سعید قطان مخفی شد. بعد از آن که محدثان از
وجود وی در آن جا با خبر شدند، مخفیانه دسته دسته به خانه أی یحیی بن سعید قطان به
نزد او می رفتند. و وی تا هنگام مرگ در اختفاء بسر برد. خلیفه مهدی نیز در جستجوی
امام ثوری سخت گرفت، و برای سرش جائزه أی یکصد هزار درهمی تعین نمود، بویژه پس از
آن که دانست که ثوری حکم وی را در رودخانه انداخته است.(15) سفیان ثوری در ماه
شعبان سال 161 هجری قمری مطابق سال 778 میلادی در بصره در حالی که متواری بود وفات
یافت.(7) موصوف مردی صاحب مذهب بود، و مذهب فقهی خاص خود را داشت، و از جمله اتباع
مذهبش یکی هم ابونصر بشر بن حارث مروزی متصوف بزرگ معروف به بشر حافی متوفی سال
227 هجری قمری بود، و پیروانش در خراسان تا
آخر قرن چهارم و حتی طبق گفتۀ بعضی ها تا قرن هفتم هجری قمری و تا زمان شیخ
الاسلام تقی الدین ابوالعباس ابن تیمیه نمیری حرانی موجود بوده اند، اما رفته رفته
از بین رفتند، و منقرض گردیدند. سفیان ثوری را بعضی از مخالفینش متهم به تمایل
خفیف بر تشیع نمودند، و می گویند، او به همراه تقدم ابوبکر و عمر، علی را بر عثمان
مقدم می شمرد. اما عده ای از سران مذهب تشیع او را مذمت نموده اند.(14) از تالیفات
او کتب زیر می باشد: 1 – الجامع الکبیر در حدیث. 2 – الجامع الصغیر در حدیث. 3 –
کتابی در علم فرائض. 4 – رساله أی برای عباد بن عباد أرسوفِي.(10) ابن جوزی نیز کتابی در مناقب سفیان ثوری نگاشته
است.(7)
سفیان
ثوری از محضر حدود ششصد شیخ استفاده نموده، و از آن ها دانش آموخت. موصوف از
إبراهیم بن عبدالأعلی، إبراهیم بن عقبه، إبراهیم بن محمد بن منتسر، إبراهیم بن
مهاجر بجلی، إبراهیم بن میسره، إبراهیم بن یزید خُوزِي، أجلح بن عبدالله کِندِي،
آدم بن سلیمان پدر یحیی بن آدم، أسامه بن زید لَیثِي، إسرائیل أبِي موسی، أسلم
مِنقَرِي، إسماعیل بن إبراهیم بن عبدالرحمن بن عبدالله بن أبِي ربیعه مَخزومِي،
إسماعیل بن أمیه، إسماعیل بن أبِي خالد، إسماعیل بن سُمیع، إسماعیل بن عبدالرحمن
سُدِي، أبِي هاشم إسماعیل بن کثیر، أسود بن قَیس، أشعَث بن أبِي الشَعثاء، أغَر بن
صَبَّاح، أفلت بن خلیفه، إیاد بن لَقیط، أیوب بن أبِي تمِيمَه سُختِيانِي، أیوب بن
موسی، بَختَرِي بن مُختار، بُرد بن سنان شامِي، بُرَید بن عبدالله بن أبِي برُده
بن أبِي موسی أشعرِي، بشیر أبِي إسماعیل، بشیر دوست ابن زبیر، بُکَیر بن عطاء،
بَهز بن حکیم، أبِي بشر بیان بن بشر أحمسِي، توبه عنبرِي، ثابت بن عبید، أبِي
المقدام ثابت بن هُرمُز حَدَّاد، ثور بن یزید رَحبِي، ثُوَیر بن أبِي فاخته، جابر
جعفِي، جامع بن أبِي راشد، أبِي صَخره جامع بن شداد، جبله بن سُحَیم، جعفر بن
بُرقان، جعفر بن محمد صادق، جعفر بن میمون، حبیب بن أبِي ثابت، حبیب بن شهید، حبیب
بن أبِي عمره، حجاج بن فُرافِضه، حسن بن عبیدالله نَخعِي، حَسَم بن عمرو فُقَیمِي،
حُصین بن عبدالرحمن سُلَمِي، حکیم بن جُبیر، حکیم بن دَیلَم، حماد بن أبِي سلیمان،
حُمران بن أعیَن، حمید بن قیس مکِي، حُمید طویل، حنظله بن أبِي سفیان جُمحِي، خالد
بن سلمه مخزومِي، خالد الحَذَّاء، خُصَیف بن عبدالرحمن جزرِي، أبِي الجَحَّاف داود
بن أبِي عوف، داود بن ابی هند، ابی فرازه راشد بن کیسان، رباح بن ابی معروف مکی،
ربیع بن أنس، ربیع بن صبیح، ربیعه بن ابی عبدالرحمن، رُکین بن ربیع، زبید یامِي،
زبیر بن عدِي، زیاد بن اسماعیل مکی، زیاد بن علاقه، زید بن اسلم، زید بن جبیر، زید
عمِي، سالم أفطس، سالم ابی نضر، سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن بن عوف، سعد بن اسحاق
بن کعب بن عُجره، سعید بن إیاس جریرِي، ابی سنان سعید بن سنان شیبانِي صغیر، پدرش
سعید بن مسروق ثورِي، سَلم بن عبدالرحمن نخعِي، ابی حازم سلمه بن دینار، سلمه بن
کُهیل، سلمه بن نُبیط، سلیمان أعمَش، سلیمان تیمِي، سِماک بن حرب، سُمِي مولای ابی
بکر بن عبدالرحمن، سهیل بن ابی صالح، شُبیب بن غَرقَده، شریک بن عبدالله بن ابی
نَمِر، شعبه بن حجاج، صالح بن صالح بن حَيِّ، صالح مولای تَوأمَه، صفوان بن سلیم،
ضحاک بن عثمان حزامِي، ابی سنان ضِرار بن مُره شیبانِي کبیر، طارق بن عبدالرحمن،
طَرِيف ابی سفیان سعدِي، طُعمَه بن غَیلان، طلحه بن یحیی بن طلحه بن عبیدالله،
عاصم بن بَهدَله، عاصم بن کُلَیب، عاصم أحول، عبدالله بن ابی بکر بن حَزم، عبدالله
بن جابر بصرِي، عبدالله بن حسن بن حسن، عبدالله بن دینار، ابی زناد عبدالله بن
ذکوان، عبدالله بن ربیع بن خُثیم، عبدالله بن سائب کوفِي، عبدالله بن سعید بن ابی
سعید مَقبُرِي، عبدالله بن شُبرُمه، عبدالله بن شداد أعرج، عبدالله بن طاووس،
عبدالله بن عبدالرحمن بن ابی حسین، عبدالله بن عثمان بن خثیم، عبدالله بن عطاء،
عبدالله بن عون، عبدالله بن عیسی بن عبدالرحمن بن ابی لیلی، عبدالله بن ابی لبید،
عبدالله بن محمد بن عقیل، عبدالله بن ابی نجیح، عبدالأعلی بن عامر، ابی قیس
عبدالرحمن بن ثَروان، عبدالرحمن بن حارث بن عیاش بن ابی ربیعه، عبدالرحمن بن زیاد
بن أنعُم أفریقِي، عبدالرحمن بن عابس بن ربیعه، عبدالرحمن بن عبدالله اصفهانِي،
عبدالرحمن بن علقمه مکِي، عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن ابی بکر، عبدالعزیز بن
رُفَیع، عبدالکریم بن مالک جزرِي، عبدالکریم ابی امیه بصرِي، عبدالملک بن ابی
بشیر، عبدالملک بن ابی سلیمان، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جُرَیج، عبدالملک بن
عمیر، عبده بن ابی لُبابه، عبیدالله بن ابی زیاد، عبیدالله بن عمر عمرِي، ابی
الحسن عبید بن حسن، عبید بن مهران مُکَتَّب، عبیدالصید، ابی رواع عثمان بن حارث،
عثمان بن حکیم انصارِي، ابی حصین عثمان بن عاصم، ابی الیقظان عثمان بن عمیر، عثمان
بن مغیره ثقفِي، عثمان بَتِّي، عطاء بن سائب، عکرمه بن عمار یمامِي، علقمه بن
مرثد، علی بن أقمر، علی بن بَذِيمَه، علی بن زید بن جدعان، عمار دُهنِي، عماره بن
قَعقاع، عمر بن سعید بن ابی حسن، عمر بن محمد بن زید، عمر بن یعلی عمرو بن دینار،
عمرو بن عامر انصارِي، عمرو بن قیس مُلائِي، عمرو بن مُرَّه، عمرو بن میمون بن
مهران، عمرو بن یحیی بن عماره، عمران بن مسلم بن ریاح ثقفِي، عمران بن مسلم جعفِي،
عمران بارقِي، عمران قصیر، عمیر بن عبدالله بن بشر خثعمِي، عون بن ابی جُحیفه،
علاء بن خالد أسدِي، علاء بن عبدالرحمن، علاء بن عبدالکریم یامِي، عیاش عامرِي،
عیسی بن عبدالرحمن سلمِي، عیسی بن ابی عَزَّه، عیسی بن میمون جُرشِي، غالب أبی
هُذَیل، غیلان بن جامع، فُرات قَزَّار، فِراس بن یحیی همدانِي، فُضیل بن عیاض،
فضیل بن غَزوان، فضیل بن مَرزوق، فِطر بن خلیفه، قابوس بن ابی ظبیان، ابی هاشم
قاسم بن کثیر، قیس بن مسلم، قیس بن وَهب، کُلیب بن وائل، لیث ابی سُلَیم، محارب بن
دثار، محمد بن اسحاق بن یسار، محمد بن ابی ایوب ثقفِي، محمد بن ابی بکر بن حزم،
محمد بن ابی حفصه، محمد بن راشد مَکحولِي، محمد بن زبیر حنظلِي، محمد بن سعید
طائفِي، محمد بن طارق مکِي، محمد بن عبدالرحمن بن ابی ذِئب، محمد بن عبدالرحمن بن
ابی لیلی، محمد بن عبدالرحمن مولای آل طلحه، محمد بن عَجلان، محمد بن عقبه برادر
موسی بن عقبه، محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب، محمد بن عمرو بن علقمه، ابی سعید
محمد بن مسلم بن ابی الوَضاح مؤدب، ابی زبیر محمد بن مسلم مکِي، محمد بن مُکندر،
مُخارق أحمسِي، مختار بن فلفُل، مُخَوَّل بن راشد، مزاحم بن زفر، مُصعب بن محمد بن
شرحبیل، مُطَرِّف بن طَرِيف، معاویه بن اسحاق بن طلحه بن عبیدالله، معاویه بن صالح
حضرمِي، معبد بن خالد، معمر بن راشد، مغیره بن مِقسَم ضبِي، مغیره بن نعمان، مقدام
بن شریح بن هانئ، منصور بن حَیَّان أسدِي، منصور بن صفیه او پسر عبدالرحمن حجبِي
بوده است، منصور بن معتمر، موسی بن ابی عائشه، موسی بن عبیده رَبَذِي، موسی بن
عقبه، میسره بن حبیب، میسره أشجعِي، میمون ابی حمزه أعور، نُسَیر بن ذُغلوق،
نَهشَل بن مُجَّمع ضَبِي، نوح بن ابی بلال، هارون بن عَنتره، هشام بن عائذ بن
نصیب، هشام بن عروه، هشام ابی یعلِي، واصل أحدَب، وَبر بن ابی دُلَیلَه، وِرقاء بن
إیاس، ابی همام ولید بن قیس سکونِي، یحیی بن ابی إسحاق حضرمِي، یحیی بن سعید
انصارِي، یحیی بن هانِئ بن عروه مرادِي، یزید بن ابی زیاد، یزید بن یزید بن جابر،
یَعلی بن عطاء، یونس بن عبید، ابی اسحاق سَبِيعِي، أبِي اسحاق شیبانِي، ابی بکر بن
عبدالله بن ابی جَهم، ابی جعفر فراء، ابی جناب کلبِي، ابی جُویریه جَرمِي، ابی
حیان تیمِي، ابی خالد دالانِي، ابی رَوق همدانِي، ابی سوداء نَهدِي، ابی شهاب حناط
کبیر، ابی عقیل مولای عمر بن خطاب، ابی فَروه همدانِي، ابی مالک أشجعِي، ابی هارون
عبدِي، ابی هاشم رُمانِي، ابی یحیی قَتَّات و ابی یَعفور عَبدِي حدیث روایت نموده،
و از او أبان بن تَغلِب، ابراهیم بن سعد، ابواسحاق ابراهیم بن محمد فزارِي، احمد
بن عبدالله بن یونس، ابوالجَوَّاب أحوَص بن جواب ضبِي، أسباط بن محمد قرشِي، إسحاق
بن یوسف أزرق، اسماعیل بن علیه، أمیه بن خالد، بشر بن سَرِي، بشر بن منصور سلمِي،
بکر بن عبدالله بن شَرود صَنعانِي، بکیر بن شهاب دامغانِي، ثابت بن محمد عابد،
ثعلبه بن سهیل طُهَوِي، جریر بن عبدالحمید، جعفر بن بُرقان، جعفر بن عون، حارث بن
منصور واسطِي، حسن بن محمد بن عثمان پسر دختر شَعبِي، حسین بن حفص اصفهانِي، حصین
بن نُمیر، حفص بن غیاث، ابوأسامه حماد بن أسامه، حماد بن دُلیل مدائِنِي، حماد بن
عیسی جُهنِي غریق الجحفه، حمید بن حماد بن خوار، خالد بن حارث هُجَیمِي بصرِي،
خالد بن عمر قرشِي، خُصیف بن عبدالرحمن جزرِي، خلف بن تمِيم، خلاد بن یحیی، دُبَیس
بن حُمَید ملائِي، روح بن عباده، زائده بن قدامه، زهیر بن معاویه، زید بن حُباب،
زید بن ابی زرقاء موصلِي، سفیان بن عقبه برادر قَبیصه بن عقبه، سفیان بن عیینه،
سلیمان بن بلال، سلیمان بن داود طیالِسِي، سلیمان أعمش، سهل بن هاشم بیروتِي،
ابوالاحوص سلام بن سلیم، شعبه بن حجاج، شعیب بن اسحاق دمشقِي، شعیب بن حرب
مدائنِي، صیفِي بن رِبعِي انصارِي، ابوعاصم ضحاک بن مَخلَد، ضمره بن ربیعه، طلحه
بن سلیمان رازِي برادر اسحاق بن سلیمان، عباد سماک، ابوزبید عبثَر بن قاسم،
عبدالله بن داود خُرَیبِي، عبدالله بن رجاء مکِي، عبدالله بن مبارک، عبدالله بن
نمیر، عبدالله بن ولید عدنِي، عبدالله بن وهب، عبدالرحمن بن عمرو أوزاعِي،
عبدالرحمن بن مهدِي، عبدالرحیم بن سلیمان، عبدالرزاق بن همام، عبدالملک بن
عبدالرحمن بن هشام ذمارِي، عبده بن سلیمان، عبیدالله بن عبدالرحمن أشجعِي،
عبیدالله بن عمرو رَقِي، عبیدالله بن موسی، عبید بن سعید أموِي، علی بن ابی بکر
إسفَذنِي، علی بن جَعد، علی بن حفص مدائنِي، علی بن قادم، عمرو بن محمد عَنقَزِي،
عیسی بن یونس، غالب بن فائد اسدِي قارِي، ابوهذیل غَسَّان بن عمر عِجلِي، ابونعیم
فضل بن دُکین، فضل بن موسی سینانِي، فضیل بن عیاض، قاسم بن حکم عُرَنِي، قاسم بن
یزید جَرمِي، قبیصه بن عقیه، مالک بن انس، برادرش مبارک بن سعید ثورِي، محمد بن
اسحاق بن یسار، محمد بن بشر عَبدِي، محمد بن حسن اسدِي، محمد بن عبدالوهاب قناد،
محمد بن عجلان، محمد بن کثیر عبدِي، ابوهَمَّام محمد بن مُحَبَّب دلال، محمد بن
یوسف فریابِي، مِخلد بن یزید حَرَّانِي، مِسعَر بن کِدام، مصعب بن ماهان، مصعب بن
مقدام، مُعاذ بن معاذ عنبرِي، معاویه بن هشام، معلَی بن عبدالرحمن واسطِي، معمر بن
راشد، مهران بن ابی عمر رازِي، ابوحذیفه موسی بن مسعود نهدِي، مؤمل بن اسماعیل،
نائل بن نَجیح حنفِي، نعمان بن عبدالسلام اصفهانِي، هارون بن مغیره رازِي، وکیع
جراح، ولید بن مسلم، یحیی بن آدم، یحیی بن سعید قَطَّان، یحیی بن سلیم طائفِي،
یحیی بن عبدالملک بن ابی غَنِيَّه، یحیی بن یمان، یزید بن ابی حکیم عدنِي، یزید بن
زُریع، یزید بن هارون، یعلی بن عبید طنافِسِي، یوسف بن أسباط، یونس بن ابی یَعفور
عبدِي، ابواحمد زبیرِي، ابوبکر حنفِي، ابوداود حَفَرِي، ابوسفیان معمرِي و ابوعامر
عَقَدِي روایت کرده اند.(1، 2و 5)
امام حافظ
ابومحمد عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی در کتاب الجرح والتعدیل می نویسد: از پدرم
شنیدم، که می گفت: سفیان ثوری شخصیتی فقیه، حافظ، زاهد، امام اهالی عراق،
استوارترین اصحاب ابی اسحاق و حافظ تر از شعبه بود، و وقتی در مسئله أی بین ثوری و
شعبه اختلاف باشد، من قول ثوری را ترجیح می دهم.(9)
امام محمد
بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات می نویسد: ابوعبدالله سفیان بن سعید ثورِي از
جمله اتباع تابعین است، و ایشان چهار برادر به نام های سفیان، مبارک، حبیب و عمر
بوده اند. سفیان ثوری از سرداران زمانه خود از روی فقاهت، پرهیزگاری، حفظ و
درستکاری بوده، و درصلاح و پرهیزگاری مشهورتر از آن است، که به معرفی وی بپردازیم.
وی در بصره در سال 161 هجری قمری در سن شصت و شش سالگی وفات نموده است.(3)
خطیب
ابوبکر بغدادی در تاریخ بغداد آورده است: سفیان ثوری امامی از ائمه مسلمین و عالمی
از اعلام دین بود، او امامی است که احتیاج به تزکیه اش نیست، زیرا در وی صفاتی
همچون استواری، حفظ، معرفت، ضبط، پرهیزگاری وزهد جمع گردیده است. سفیان ثوری چندین
مرتبه به بغداد آمد، از جمله باری به جهت خروج به طرف خراسان از این شهر گذر کرد.
می گویند: علت سفرش به خراسان به جهت آن بود، که یکی از اقاربش در بخارا وفات
یافته بود، و او به جهت گرفتن میراثش به آن شهر می رفت. قاری احمد بن عمر بن بکیر
از حسین بن احمد هروی و او از احمد بن محمد بن یاسین و او از احمد بن محمد بن
عبدالرحمن سامی و او از ابومحمد عبدالله بن هناد خزاعی و او از یعلی بن عبید روایت
نموده، که گفت: اولین جلسه سفیان در خراسان به بخارا بود. برایش گفته شد: چگونه
بود این جلسه؟ گفت: برای سفیان عموی بود که در بخارا وفات یافته بود، و سفیان به
جهت گرفتن میراث به بخارا آمده بود، و او در آن هنگام هژده ساله بود. ابوسعد
مالینی از هبة الله بن حسن طبری و او از عبدالله بن عدی و او از احمد بن محمد بن
مالک و او از عمران بن فیروز آملی و او از حامد مروزی روایت نموده که گفت: از
عبدالله بن مبارک شنیدم، که می گفت: من از یکهزار و صد شیخ حدیث نوشتم، و از کسی
بهتر از سفیان ثوری ننوشتم. احمد بن احمد قصری از محمد بن احمد بن سفیان و او از
ابن سعید و او از عبدالله بن اسامه کلبی و او از محمد بن عبدالعزیز بن ابی زرمه و
او از پدرش روایت نموده، که گفت: مردی به نزد امام ابوحنیفه آمد، و گفت: آیا تو هم
همان های را روایت می کنی که سفیان روایت می کند؟ ابوحنیفه برایش گفت: آیا تو مرا
امر می کنی که بگویم سفیان در روایت حدیث دروغ می گوید؟ اگر سفیان در زمان حضرت
ابراهیم هم می بود مردم به او به جهت حدیث احتیاج داشتند.(3)
ابن سعد
در کتاب طبقات می نویسد: محمد بن عمر واقدی گفت: سفیان به سال نود و هفت هجری به
روزگار خلافت سلیمان بن عبدالملک زاده شد، محدثی مورد اعتماد، امین، استوار، و پر
حدیث و سخن او حجت بود، و همگان برای ما اتفاق نظر دارند، که او در شعبان سال یکصد
و شصت و یک به روزگار خلافت مهدی در حالی که در شهر بصره مخفی بود، در گذشت.
عفان بن
مسلم از گفتۀ خالد بن حارث از سفیان ما را خبر داد، که حماد بن ابی سلیمان می گفته
است: در این جوان شایستگی و نبوغی است، یعنی در سفیان.
قبیصه بن
عقبه ما را خبر داد، و گفت: از سفیان شنیدم، که می گفت: پدرم با من مدارا می کرد،
و بر کار من نظارت می نمود، آنچه را از حدیث فرا می گرفتم، او را خوش نمی آمد، -
به آن اندازه خشنود نبود. –
خلف بن
تمیم ما را خبر داد، و گفت: از سفیان شنیدم، که می گفت: دل خود را چنان می یابم،
که در مکه و مدینه و همراه با قومی که غریب و فقط خانه و عبائی دارند، اصلاح می
پذیرد.
قبیصه بن
عقبه ما را خبر داد، و گفت: مردی از گفتۀ سفیان ما را خبر داد، که می گفته است:
این دانش – حدیث – را فرا گیرید، و چون فرا گرفتید، آن را نیکو حفظ کنید، و چون آن
را حفظ کردید، آن را خود به کار بندید، و چون خود عمل کردید، و آن را به کار
بستید، آن گاه آن را منشر سازید.
بکار ما
را خبر داد، و گفت: سفیان ثوری بسیار عرضه می داشت: بارخدایا! از گزند به سلامت
دار به سلامت.
گوید:
یحیی بن ابی بُکیر می گفت: از شعبه شنیدم که می گفت: سفیان هر حدیثی را که از
سُدِّي برای من نقل می کرد، همان گونه بود، که اگر از خود سدی هم می پرسیدم، بی کم
و کاست و فزونی همان گونه بود. گوید: نقل می کردند که: سفیان یک بار از یکی از
حکمرانان مال و صله أی گرفت، و پذیرفت، و سپس آن کار را رها کرد، و از هیچ کس هیچ
چیز نمی پذیرفت، او به یمن رفت، و بازرگانی می کرد، و سرمایه خود را میان گروهی از
یاران خود پخش می کرد، که برای او کالا خرید و فروش کنند، و همه ساله در مراسم حج
شرکت می کرد، و آنان را می دید، و حساب می کرد، و سودی را که برده بودند می گرفت،
سرمایه او حدود دویست دینار بود، سفیان فقط یک پسر داشت، و فرزند دیگری نداشت، و
سفیان می گفت: در دنیا چیزی دوست داشتنی تر از او برای من نیست، و خوش می دارم از
او بر مرگ پیشی بگیرم – پیش از او بمیرم. – گوید: قضا را آن پسر مرد، و سفیان پس
از مرگ پسرش همه اموال خود را برای خواهر و پسر خواهر خود قرار داد – به آن دو صلح
کرد. – در نتجه میراثی برای برادر خود مبارک بن سعید بر جای ننهاد. گوید: حکومت به
جستجوی سفیان پرداخت، و او به مکه رفت. امیرمؤمنان مهدی عباسی به محمد بن ابراهیم(
بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس معروف به امام از امیران عباسی، که دوبار والی
مکه بوده است) نامه نوشت، که به جستجوی او بپردازد. محمد بن ابراهیم کسی پیش سفیان
فرستاد، و او را از موضوع آگاه ساخت، و گفت: اگر می خواهی پیش ایشان بروی، خود را
آشکار ساز، تا تو را پیش آنان بفرستم، و اگر نمی خواهی خود را پوشیده دار. گوید:
سفیان خود را پوشیده داشت، و محمد بن ابراهیم به ظاهر به جستجوی او پرداخت، و
دستور داد، جارچی در مکه جار بزند، که هرکس سفیان را بیاورد، برای او چه پاداشی
خواهد بود، بدین گونه سفیان همچنان در مکه پوشیده زندگی می کرد، و فقط برای اهل
علم و کسانی که از آنان بیم نداشت آشکار می شد.
عبدالرحمن بن اسحاق از گفتۀ سعید بن سلیمان و او از ابوشهاب حناط مرا خبر
داد، که می گفته است: خواهر سفیان ثوری همراه من کیسه أی که در آن نان روغنی خشک و
کلوچه بود، برای سفیان که در آن هنگام در مکه بود فرستاد، من چون به مکه رسیدم، از
مردم دربارۀ سفیان پرسیدم. مرا گفتند: او گاهی پشت کعبه و حدود در گندم فروشان می
نشیند. من همان جا پیش او رفتم، و او را دیدم، بر پشت خوابیده است، من که با او
دوست بودم، سلامش دادم، ولی او پاسخ سلام مرا آن چنان که از او انتظار داشتم نداد،
و حال مرا هم بدان گونه که باید نپرسید، من گفتم: خواهرت همراه من کیسه أی که در
آن کلوچه و نان روغنی خشک است، برای تو فرستاده است. همان دم برخاست، و بر جای خود
درست نشست، و گفت: زود آن کیسه را به من بده، من گفتم: ای ابوعبدالله من دوست تو
هستم، پیش تو آمدم، سلامت دادم، آن چنان که شاید و باید پاسخ ندادی، و همین که تو
را آگاه ساختم، که کیسه أی محتوی نان خشک و کلوچه که به چیزی نمی ارزد آورده ام،
برجستی و نشستی و با من سخن گفتی. سفیان گفت: ای ابوشهاب! بر من خرده مگیر، و مرا
سرزنش مکن، که امروز سومین روزی است، که هیچ خوراکی را نچشیده ام، من عذر او را
پذیرفتم.
گویند:
چون سفیان در مکه از جستجو و تعقیب ترسید، و به ستوه آمد، آهنگ بصره کرد، و چون به
آن شهر رسید، نزدیک خانه یحیی بن سعید قطان فرود آمد، و منزل ساخت. سفیان به یکی
از ساکنان آن خانه گفت: آیا نزدیک شما کسی از اهل حدیث زندگی می کند؟ او گفت: یحیی
بن سعید قطان همین جا منزل دارد. سفیان گفت: او را پیش من بیاور. او رفت و یحیی بن
سعید را پیش سفیان آورد. سفیان به یحیی گفت: من شش هفت روزی است که این جایم. یحیی
او را به خانه دیوار به دیوار خانه خود برد، و میان خانه خود و آن خانه دری گشود.
یحیی محدثان بصره را پیش سفیان می آورد، که بر او سلام می دادند، و از او حدیث می
شنیدند، از جمله کسانی که پیش او می آمدند، جریر بن حازم، مبارک بن فضاله، حماد بن
سلمه، مرحوم عطار، حماد بن زید و دیگران بودند. عبدالرحمن بن مهدی هم به حضور
سفیان آمد، و ملازم او شد. در آن روزها یحیی و عبدالرحمن حدیث های را که سفیان نقل
می کرد، می نوشتند. آن دو با ابوعوانه هم گفتگو کردند، که پیش سفیان بیاید.
ابوعوانه خود داری کرد، و گفت: چگونه پیش مردمی بیایم، که مرا نمی شناسند؟ و چنان
بوده که ابوعوانه در مکه به سفیان سلام داده بوده است، و سفیان پاسخ او را نداده
بود. و چون در این باره با سفیان سخن گفته شد، پاسخ داده بود، که من او را نمی
شناسم؟ گوید: و چون سفیان ترسید، که جایگاه او در بصره و همسایگی او با یحیی بن
سعید آشکار شود، به یحیی گفت: مرا از این جا به جای دیگر منتقل کن. یحیی او را به
خانه هیثم بن منصور عرجی که از قبیلۀ سعد بن زید بن مناة بن تمیم بود منتقل ساخت،
و سفیان همواره میان ایشان مقیم بود.
گوید:
حماد بن زید دربارۀ دوری جستن او از درگاه حاکم با او سخن گفت، که این کار اهل
بدعت است، وانگهی دربارۀ تو از ایشان بیمی نیست، سرانجام سفیان و حماد بن زید هر
دو تصمیم گرفتند به بغداد بروند. گوید: سفیان به مهدی نامه نوشت، یا به یعقوب بن
داود(از وزیران بزرگ عباسیان که همه کار های مهدی عباسی را بر عهده داشت) و در
نامه نخست نام خود را نوشت، به سفیان گفته شد، آنان از این کار خشمگین می شوند،
نامه را تغیر داد، و نام ایشان را مقدم بر نام خود نوشت، پاسخ نامه اش رسید، که در
آن سخن از مقرب و گرامی داشتن و نصایح او را شنیدن و اطاعت کردن رفته بود. سفیان
آماده برای رفتن پیش ایشان بود، که تب کرد
و سخت بیمار شد، و چون مرگش نزدیک شد، بی تابی کرد. مرحوم بن عبدالعزیز او را گفت:
ای ابوعبدالله این بی تابی چیست؟ که تو به پیشگاه پروردگاری می روی، که او را
عبادت می کرده أی. سفیان آرام گرفت، و گفت: بنگرید چه کسانی از یاران کوفی ما این
جا هستند. به آبادان کسی را گسیل داشتند، که عبدالرحمن بن عبدالملک بن أَبجَر و
حسن بن عیاش برادر ابوبکر بن عیاش پیش او آمدند. او به عبدالرحمن بن عبدالملک وصیت
کرد، و او را سفارش کرد، بر پیکرش نماز بگزارد. عبدالرحمن و حسن پیش سفیان ماندند،
تا درگذشت. جنازۀ او را بدون آگاهی و به صورت ناگهانی برای مردم بصره بیرون
آوردند، و چون مردم بصره خبر مرگ او را شنیدند، برای تشیع او حاضر شدند، عبدالرحمن
بن عبدالملک که مردی نکوکار بود، و سفیان او را برگزیده بود، بر پیکرش نماز گزارد،
عبدالرحمن همراه خالد بن حارث و کسان دیگری جز آن دو به گور درآمدند، و پیکر سفیان
را به خاک سپردند. عبدالرحمن و حسن بن عیاش سپس به کوفه رفتند، و خبر مرگ سفیان را
که خدایش رحمت کناد، به کوفیان دادند.(11)
مسعودی در
کتاب مروج الذهب از قول قعقاع بن حکیم می نویسد: قعقاع گوید: نزد مهدی خلیفه بودم،
سفیان ثوری را آوردند، و چون داخل شد، سلام گفت، سلام عادی و معمول، نه تسلیم به
خلافت، چنانکه رسم سلام بر خلفاء بود، ربیع در پشت سر خلیفه ایستاده بود، بر شمشیر
خویش تکیه کرده، و چشم بر فرمان دوخته، مهدی با روئی گشاده متوجه سفیان شد، و گفت:
از ما گریزی، و بدین جا و بدان جا پنهان شوی، و گمان بری که اگر ما را نسبت به تو
سوء قصدی باشد، بر تو دست نیابیم، اینک بنگر که بر تو دست یافتیم، آیا نترسی که در
بارۀ تو بهوای خویش حکم رانیم. سفیان گفت: اگر بر من حکم توانی راندن، آن پادشاه
قادر نیز که حق و باطل را از هم جدا کند، حکم خویش تواند راند. ربیع گفت: یا
امیرالمؤمنین! آیا رسد این نادان را با تو چنین سخن گفتن، دستوری ده تا گردن وی
بزنم. مهدی گفت: خاموش، که امثال این مرد خواهند، که ما آنان را کشیم، تا ما در
سلک اشقیاء و آنان در زمرۀ سعدا درآیند، او را فرمان قضای کوفه نویسید، و هیچ کس
را بر وی حق تعرض نباشد. عهد بنویشتند، و با سفیان دادند، و او بیرون شد، و فرمان
در دجله افکند، و خود بگریخت، و متواری گشت، چنانچه هرگز وی را نیافتند. آورده
اند: آن گاه که وی حکم قضای کوفه به دجله غرق کرد، قضای کوفه شریک بن عبدالله
نخعِي را دادند، و چون بپذیرفت، شاعر گفت:
تَحَرَّزَ سُفیُان
وَ فَازَ(و فر) بِدِینِهِ وَ امسی
شَرِيک مرصداً للدَّرَاهِم
ترجمه: روی گردانید سفیان و برای دینش (فرار کرد) –
و کار را انجام داد شریک و دریافت درهم ها را
(سفیان
ثوری) گوید: در یکی از سال ها که به مکه شده بودم، بزیارت حضرت صادق جعفر بن محمد
رفتم، و مکان وی پرسیدم، و مرا راه نمودند، برفتم، و در بکوفتم. گفت: کیست؟ گفتم:
صاحب تو سفیان. در گشود، و فرمود: مرحبا یا سفیان! از سوی شمال آئی. گفتم: آری، یا
ابن رسول الله! چگونه است که از مردم کناره جسته أی؟ فرمود: ای سفیان! فَسَدَالزَّمَان
وَ تَغَیَّرَالأخوَان وَ تَقَلَّبَ الأَعیَان، فَرَأِتُ الإنفَرَاد أسکن لِلفُؤاد.ترجمه:
روزگار فاسد شده، برادران تغیر کرده و برجسته گان منقلب گشته اند، دیدم که تنهائی
برایم آرامش بخش و تسکین کننده است. گفتم: بلی. برایم گفت: بنویس:
ذَهَبَ
الوَفَاءُ ذِهَابَ أَمسِ الذَّاهِبِ
وَالنَّاسُ بَینَ مُخَاتِلٍ وَ مُوَارِبِ یَفشُونَ بَینَهُمُ المَؤَدَّةَ وَ
الصَّفَا وَ قُلُوبُهُم مَحشُوَّةٌ
بِعَقَارِبِ
ترجمه: وفا از میان رفته است چنان که دیروز گذشته
است، و مردم با فریب کاری به همدیگر زیان می رسانند، در ظاهر در بین خود از دوستی
و یکرنگی صحبت می کنند، در حالی که دل های شان پر از گژدم های گزنده است.(12)
ابی
العباس احمد بن محمد بن ابراهیم بن ابی بکر بن خلکان در کتاب وفیات الاعیان می
نویسد:ابوعبدالله سفیان بن سعید ثوری کوفی
امام در علم حدیث و دیگر علوم بوده، و تمام مردم بر دیانت، پرهیزگاری، زهد
و ثقه بودنش اتفاق نظر دارند. او یکی از ائمه مجتهدین است، و بروایتی ابوالقاسم جنید رحمة الله علیه در
فقه بر مذهب او می رفت. یونس بن عبید می گوید: من کوفی بهتر از سفیان ندیدم.
گفتند: تو سعید بن جبیر و فلان و فلان را
دیدی. گفت: من کوفی بهتر از سفیان ندیدم. عبدالرحمن بن مهدی می گوید: من مردی
عاقلتر از مالک ندیدم، و نیز مردی ناصح تر بر امت حضرت محمد(ص) از عبدالله بن
مبارک ندیدم، و هم چنین دانا تر بر حدیث از سفیان ندیدم و سخت گیر تر از شعبه هم
ندیدم. عبدالرحمن بن مهدی می گوید: وقتی که سفیان به بصره آمد، و سلطان در طلبش
بود، به باغ های بصره رفت، و برای حفاظت از میوه جات باغ ها به کار گماشته شد.
روزی تعدادی از کسانی که مشغول جمع آوری عشر بودند، به باغ محل کار سفیان آمدند،
او را دیدند، و برایش گفتند: اهل کجا هستی یا شیخ؟ گفت: از اهالی کوفه هستم.
گفتند: به ما بگو، خرما های بصره شیرین تر است، یا خرما های کوفه؟ سفیان گفت: از
خرما های بصره نچشیدم، اما خرما های سابری کوفه شیرین است. گفتند: ای شیخ! ما از
تو انتظار نداشتیم، که دروغ بگوئی، سگ ها و انسان ها اعم از نیکوکار و بدکار هر
لحظه از این خرما ها می خورند، و این قابل باور است، که تو از آن ها تا به حال
نچشیده ای! و به صاحب باغ مراجعه نمودند و او را از این قصۀ تعجب آور خبر کردند.
صاحب باغ گفت: به داغ مادران تان بنشینید، اگر راست بگوئید، او سفیان ثوری است،
همان که امیرالمومنین به طلبش است، خبر به عاملین دولت رسید، اما باز هم بر او دست
نیافتند. می گویند: سفیان را به نزد مهدی خلیفه عباسی بردند، اما او با الفاظی
شدیدی با مهدی صحبت کرد. عیسی بن موسی(بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس عباسی)
برایش گفت: تو که مردی از ثور هستی، با امیر المومنین با چنین الفاظی صحبت می کنی!
سفیان برایش گفت: کسی که اطاعت خداوند را بنماید، اگر از ثور هم باشد، بهتر است،
از کسی که به حضور پروردگارش مرتکب عصیان و گناه گردد، اگرچه از قوم تو باشد. گفته
شده است که: مهدی (سومین خلیفه عباسی) برای خیزران (دختر عطاء همسرش معروف به ملکه
ذکیه مادر هارون الرشید و هادی که زنی زیباروی، قشنگ، هوشیار، زرنگ، باکرامت، دوست
دار مردم و در عین حال خودخواه و جاه طلب بود) گفت: می خواهم ازدواج نمایم....
خیزران برایش گفت: برای تو زن گرفتن بر بالای من حلال نیست. مهدی گفت: چرا؟ خیزران
برایش گفت: کسی را بگو که بین من و تو قضاوت کند. مهدی گفت: آیا راضی هستی که در
بین ما و تو سفیان ثوری قضاوت نماید؟ خیزران گفت: بلی. سفیان ثوری را برای قضاوت
طلب کردند. مهدی گفت: مادر رشید را گمان بر آن است، که بر من حرام است، که بر
بالایش همسر دیگری بیاورم، در صورتی که خدای عزوجل فرموده است: (فَأنکِحُوا مَا
طَابَ لَکُم مِنَ النِّسَآءِ مَثنَی وَ ثُلَاثَ وَ رُبَاع.) ترجمه: با
دو یا سه یا چهار تا ازدواج کنید. سوره نساء آیه سوم. و بعد مهدی خاموش شد. سفیان
برایش گفت: آیه را تمام کن. و این گفتۀ خداوند تبارک و تعالی را اراده داشت، که می
فرماید: (فَإِن خِفتُم أَلَّا تَعدِلُوا فَوَاحِدَةً.) ترجمه: اگر هم می
ترسید، که نتوانید میان زنان دادگری را مراعات دارید، به یک زن اکتفاء کنید. سوره
نساء آیه سوم. و تو عدالت نمی کنید. مهدی امر کرد تا برای سفیان ده هزار درهم
بدهند، او سربازد و پول ها را قبول نکرد. سفیان بن عیینه گفت: هیچ کس را به حلال و
حرام دانا تر از سفیان ندیدم. عبدالله بن مبارک می گفت: بر روی زمین اعلم از سفیان
نشناسم. گفته اند: عمر بن خطاب به روزگار خویش سر و پیشوای خلق بود، و پس از وی
عبدالله بن عباس در زمان خویش این مقام را داشت، و بعد از او شعبی در عهد خود
دارای این رتبت بود، و بدنبال او سفیان در عصر خود این مکانت یافت.(6)
سفیان
ثوری یکی از عرفای بزرگ مسلمان بوده، شیخ فریدالدین عطار در کتاب تذکرة الاولیاء
در بارۀ او چنین آورده است: آن تاج دین و دیانت، آن شمع زهد و هدایت، آن علماء را
شیخ و پادشاه، آن قدماء را حاجب درگاه، آن قطب حرکت دَوری، امام عالم سفیان ثوری،
رحمة الله علیه، از بزرگان دین بود. او را امیرالمؤمنین گفتندی – هرگز خلافت
ناکرده – و مقتدای به حق بود و صاحب قبول، در علم ظاهر و باطن نظیر نداشت، و از
مجتهدان پنج گانه بود، و در وَرَع و تقوی به نهایت رسیده بود، و ادب و تواضع به
غایت داشت، و بسیار مشایخ کبار دیده بود، و از اول کار تا به آخر از آنچه بود، ذره
أی برنگشت.
چنان که
نقل است که ابراهیم او را بخواند که: بیا تا سماع حدیث کنیم. در حال بیامد.
ابراهیم گفت: مرا می بایست تا خُلق او بیازمایم. و از مادر در ورع پدید آمده بود.
چنان که
نقل است، یک روز مادرش بر بام رفته بود، و از بام همسایه انگشتی ترشی در دهان کرد.
چنان که سر بر شکم مادر زد، که مادر را در خاطر آمد، تا برفت و حلالی خواست.
و ابتدای
حال او آن بود، که یک روز به غفلت پای چپ در مسجد نهاد، آوازی شنید که یا ثور!(گاو
نر) ثوری از آن سبب گفتند، چون آن آواز شنید، هوش از وی برفت، چون به هوش آمد،
محاسن خود بگرفت، و تپانچه بر روی خود می زد، و می گفت: چون پای به ادب در مسجد
ننهادی، نامت را از جریدۀ انسان محو کردند. هوش دار تا قدم چگونه می نهی!
نقل است
که پای در کشزاری نهاد، آواز آمد که: یا ثور! بنگر تا چه عنایت بُوَد، در حق کسی
که گامی بر خلاف سنت بر نتواند داشت. چون به ظاهر بدین قدر بگیرندش، سخن باطن او
که تواند گفت؟ و بیست سال بر دوام به شب هیچ نخفت.
نقل است
که گفت: هرگز از حدیث پیغمبر صلی الله علیه و سلم نشنیدم که نه آن را کار بستم، و
گفتی: ای اصحاب حدیث! زکوة حدیث بدهید. گفتند: حدیث را زکوة چیست؟ گفت: آن که از
دویست حدیث به پنج حدیث کار کنید.
نقل است
که خلیفۀ عهد پیش او نماز می کرد، و در نماز با محاسن حرکتی می کرد. سفیان گفت:
این چنین نماز نبود، و این نماز را فردا در عرصات چون رگویی(پارچه کهنه) پلید بر
رویت باز زنند. خلیفه گفت: آهسته تر گوی. گفت: اگر من از چنین مهمی دست بدارم، در
حال بولم خون شود. خلیفه آن از وی در دل گرفت، فرمود که داری فرو برند، و او را بر
دار کنند، تا دگر هیچ کس پیش من دلیری نکند. آن روز که آن دار می زدند، سفیان سر
بر کنار بزرگی نهاده بود، و پای بر کنار سفیان بن عیینه نهاده بود، و در خواب شده،
این دو بزرگ را این حال معلوم شد، با یکدیگر گفتند: او را خبر نکنیم از این حال.
او خود بیدار بود، گفت: چیست حال؟ ایشان حال باز گفتند، و دلتنگی بسیار می نمودند.
سفیان گفت: مرا در جانِ خویش چندین آویزش نیست. و لکن حق کار های دنیا بباید
گزارد. پس آب در چشم آورد، گفت: بار خدایا! بگیر ایشان را - گرفتنی عظیم. همین که
این دعا گفت در حال خلیفه بر تخت بود، و ارکان دولت بر حواشی نشسته بودند،
طراقی(طراق: صدای که از شکستن یا ترکیدن یا کوفتن چیزی برآید) در آن سرای افتاد و
خلیفه با ارکان دولت به یکبار بر زمین فرو شدند، و آن دو بزرگ گفتند: دعایی بدین
مستجابی و بدین تعجیلی؟ سفیان گفت: آری! ما آب روی خود بدین درگاه نبرده ایم.
نقل است
که خلیفۀ دیگر بنشست - معتقد سفیان بود –
چنان افتاد که سفیان بیمار شد، خلیفه طبیبی ترسا داشت، سخت استاد و حاذق. پیش
سفیان فرستاد، تا معالجت کند. چون قاروۀ(شیشه أی که ادرار بیمار را برای معالجه یا
تجزیه در آن می کنند) او بدید، گفت: این مردی است که از خوف خدای جگر او خون شده
است، و پاره پاره از مثانه او بیرون می آید. پس آن طبیب ترسا گفت: در دینی که چنین
مردی بود، آن دین باطل نبود. در حال مسلمان شد. خلیفه گفت: پنداشتم که طبیب به بالین بیمار می فرستم، خود، بیمار
را پیش طبیب می فرستادم.
نقل است
که سفیان را در حال جوانی پشت کوژ شده بود. گفتند: ای امام مسلمانان! تو را هنوز
وقت این نیست. او پاسخ داد – از آن که او را ذکر حق پروای خلق نبودی – تا روزی
الحاح(اصرار و پافشاری) کردند. گفت: مرا استادی بود، و مردی سخت بزرگ بود، و من از
وی علم می آموختم، چون عمرش به آخر رسید، و کشتی عمرش به گرداب اجل فروخواست شد،
من بر بالین او نشسته بودم، ناگاه چشم باز کرد، و مرا گفت: ای سفیان! می بینی که
با ما چه می کنند؟ پنجاه سال است تا خلق را راه راست می نماییم، و به درگاه حق می
خوانیم، اکنون مرا می رانند، و می گویند: برو که ما را نمی شناسی(شایستۀ ما نیستی)
و گویند، که گفت: سه استاد را خدمت کردم، و علم آموختم، چون کار یکی به آخر رسید،
جهود شد، و در آن وفات کرد، دیگر تَمَجَّسَ، ثالث تَنَصَّرَ، از آن ترس طراقی از
پشت من بیامد، و پشتم شکسته شد.
نقل است
که یکی دو بدرۀ زر پیش او فرستاد، و گفت: بستان که پدرم دوست تو بود، و او مرید تو
بود، و این وجهی حلال است، و از میراث او پیش تو آوردم. به دست پسر داد، و باز
فرستاد، و گفت: بگوی که دوستی من با پدرت از بهر خدای بود. پسر سفیان گفت: چون باز
آمدم، گفتم: ای پدر! دل تو مگر از سنگ است؟ می بینی که عیال دارم، و هیچ ندارم، بر
من رحم نمی کنی؟ سفیان گفت: ای پسر! تو را می باید که بخوری، و من دوستی خدای به
دوستی دنیا نفروشم، که به قیامت درمانم.
نقل است
که هدیه أی پیش سفیان آوردند، و قبول نکرد. (آورنده)گفت: من از تو هرگز حدیث
نشنیده ام. سفیان گفت: برادرت شنیده است، ترسم که به سبب مالِ تو دلِ من بر او
مشفق تر شود از دیگران، و این میل بود. و هرگز از کسی چیزی نگرفتی، گفتی اگر دانمی
که در نمی مانم بگیرمی.
و روزی با
یکی به در سرای محتشمی می گذشت، آن کس بر آن ایوان نگریست، او را نهی کرد، بدو
گفت: اگر شما در آن جا نگه نمی کردتی، ایشان چندین اسراف نکردندی، پس چون شما نظر
می کنید، شریک باشید در مظلمت این اسراف.
و او را
همسایه أی وفات کرد، به نماز جنازۀ او شد، بعد از آن شنید، که مردمان می گفتند: او
مردی نیکو بود. سفیان گفت: اگر دانستمی که خلق از او خشنود بگردند، به نماز جنازۀ
او نرفتمی، زیرا که تا مرد منافق نشود، خلق از او خوشنود نگردند.
و سفیان
را عادت بود، که در مقصوره أی(جای ایستادن امام در مسجد) نشستی، چون از مال سلطان
مجمره أی(بخوردان، عودسوز) پر عود ساختند، از آن جا بگریخت، تا بوی آن نشنود، و
دیگر آن جا ننشست.
نقل است
که روزی جامۀ باژگونه پوشیده بود، با او
گفتند: خواست که راست کند، نکرد، و گفت: این پیراهن از بهر خدای پوشیده بودم،
نخواهم که از برای خلق بگردانم، همچنان بگذاشت.
نقل است
که جوانی را حج فوت شده بود، آهی کرد. سفیان گفت: چهل حج کرده ام، به تو دادم، تا
این آه به من دادی؟ گفت: دادم.آن شب به خواب دید که او را گفتند: سودی کردی که اگر
به همۀ اهل عرفات قسمت کنی، توانگر شوند.
نقل است
که روزی در گرمابه آمد، غلامی أَمرَد درآمد. گفت: بیرون کنید او را که با هر زنی
یک دیو است، و با هر امردی هژده دیو است، که او را می آرایند در چشم های مردان.
نقل است
که روزی نان می خورد، سگی آن جا بود، و بدو می داد. گفتند: چرا با زن و فرزند
نخوردی؟ گفت: اگر نان به سگ دهم، تا روز پاسِ من می دارد، تا من نماز کنم، و اگر
به زن و فرزند دهم، از طاعتم باز دارند.
و روزی
اصحاب را گفت: خوش و ناخوش طعام بیش از آن نیست که از لب به حلق رسید. این قدر –
اگر خوش است و اگر ناخوش – صبر کنید تا خوش و ناخوش به نزدیک شما یکی بود، که چیزی
بدین زودی بگذرد، بی آن صبر توان کرد.
و از
بزرگداشت او درویشان را چنان نقل کنند، که در مجلس او درویشان چون امیران بودندی.
نقل است
که یک بار در محملی بود و به مکه می رفت. رفیقی با او بود. او همۀ راه می گریست.
رفیق گفت: از بیم گناه می گریی؟ سفیان دست دراز کرد، و کاه برگی برداشت، و گفت:
گناه بسیار است، و لیکن گناهان من به اندازۀ این کاه برگ قیمت ندارد، از آن می
ترسم که ایمان آورده ام با خود ایمان هست یا نه.
و گفت:
دیگران به عبادت مشغول شدند حکمت شان بار آورد.
و گفت:
گریه ده جزو است، نه جزو از آن ریا است، و یکی از بهر خدای است. اگر از آن یک جزو
که از بهر خدا است، در سالی یک قطره از چشم بیاید بسیار بود.
و گفت:
اگر خلق بسیار جائی نشسته باشند، و کسی منادی کند{کسی} که می داند که امروز تا به
شب خواهد زیست برخیزد، یک تن بر نخیزد، و عجب آن که اگر همۀ خلق را گویند که با
چنان کاری که در پیش است، هرکه مرگ را ساخته اید برخیزد، یک تن بر نخیزد.
و گفت:
پرهیز کردن بر عمل دشوار تر است از عمل و بسی بود، که مرد عملی نیک می کند، تا
وقتی که آن را در دیوان علانیه نویسند. پس بعد از آن چندان بدان فخر کند، و چندان
باز گوید، که آن را در دیوان ریا نویسند.
و گفت:
چون درویش گرد توانگر گردد، بدانکه مرائی(ریاکار) است، و چون گرد سلطان گردد،
بدانکه دزد است.
و گفت:
زاهد آن است، که در دنیا زُهد خود به فعل می آرد، و مُتزهَد آن است که زهد او به
زبان بود.
و گفت:
زهد در دنیا نه پلاس پوشیدن است، و نه نان جوین خوردن است، و لیکن دل در دنیا
نابستن است، و امل کوتاه کردن است.
و گفت:
اگر نزدیک خدای شوی با بسیاری گناه – گناهی که میان تو و خدای تو بود – آسانتر از
آنکه یک گناه میان تو و بندگان او.
و گفت:
این روزگاری است که خاموش باشی و گوشه أی گیری. زَمَانَ السُّکُوت و لَزُومَ
البَیُوت. یکی گفت: در گوشه أی نشینم، در کسب کردن چه گوئی؟ گفت: از خدای بترس که
هیچ ترسگار را ندیدم که به کسب محتاج شد.
و گفت
آدمی را هیچ نیکوتر از سوراخی نمی دانم که در آنجا گریزد، و خود را ناپدید کند، که
سلف کراهیت داشته اند، که جامۀ انگشت نمای پوشند – یا در کهنه یا در نو – بل که
چنان می باید که حدیث آن نکنند. نهی عن الشُّهرتَین این است.
و گفت:
بهترین سلطانان آن است که با اهل علم نشیند، و از ایشان علم آموزد، و بدترین علماء
آن که با سلاطین نشیند.
و گفت:
نخست عبادتی خلوت است، آنگاه طلب کردن علم، آنگاه بدان عمل کردن، آنگاه نشر آن علم
کردن.
و گفت:
هرگز تواضع نکردم کسی را بیش از آنکه کسی را یک حرف از حکمت دیدم.
و گفت:
دنیا را بگیر از برای تن ..... و آخرت را بگیر از برای دل...
و گفت:
اگر گناه را کید بودی، هیچ کس از کید آن نرستی، و هر که خود را بر غیر خود فضل نهد
او متکبر است.
و گفت:
عزیز ترین خلقان پنج اند: عالمی زاهد، فقیهی صوفی، توانگری متواضع، درویشی شاکر و
شریفی سنی.
و گفت: هر
که در نماز خاشع نبود، نماز او درست نبود.
و گفت: هر
که از حرام صدقه دهد، و خیری کند، چون کسی بود که جامۀ پلید به خون بشوید یا به
بول، آن جامه پلید تر شود.
و گفت:
رضا قبولِ مقدور است به شکر.
و گفت:
خُلق حسن آدمی خشم خدای بنشاند.
و گفت:
یقین آن است که متهم نداری خدای را در هر چه به تو رسد.
و گفت:
سبحان آن خدایی که می کُشد ما را و مال می ستاند، و ما او را دوست تر می داریم.
و گفت: هر
که را به دوستی گرفت به دشمنی نگیرد.
و گفت:
نفس زدن در مشاهده حرام است، و در مکاشفه حرام است، و در معاینه حرام است، و در
خطرات حلال.
و گفت:
اگر کسی تو را گوید: نِعمَ الرَّجُلُ أَنتَ. این تو را خوشتر آید از آنکه گویند:
بِئسَ الرَّجُلَ أَنتَ. بدان که هنوز مردی بَدی.
و پرسیدند
از یقین. گفت: فعلی است در دل. هرگاه که
معرفت درست شد، یقین ثابت گشت، و یقین آن است که هرچه به تو رسد، دانی که از حق به
تو می رسد، تا چنان باشی که وعدۀ تو را چون عیان بود، بل که بیشتر از عیان، یعنی
حاضر بود، بل که از این زیادت بود.
پرسیدند
که سید صلی الله علیه و سلم گفت: خدای را دشمن دارد اهل خانه أی را که در وی گوشت
بسیار خورند. گفت: اهل غیبت را گفته است که گوشت مسلمانان خورند.
نقل است
که حاتم اصم را گفت: تو را چهار سخن گویم که از جهل است. یکی ملامت کردن مردمان را
از نادیدن قضا است، و نادیدن قضا کافری است. دوم حسد کردن برادر مسلمان را از نا
دیدن قسمت است، و نادیدن قسمت از کافری است. سوم مال حرام و شبهت جمع کردن از نا
دیدن شمار قیامت است، و نادیدن شمار قیامت از کافری است. چهارم ایمن بودن از وعید
حق و امید نا داشتن از وعدۀ حق، و نا دیده گرفتن این همه کافری است.
نقل است
که چون یکی از شاگردان سفیان به سفر شدی گفتی: اگر جائی مرگ ببینید، برای من
بخرید. چون اجلش نزدیک آمد، بگریست، و گفت: مرگ به آرزو خواستم، اکنون مرگ سخت
است، کاشکی همۀ سفر چنان بودی که به عصائی و رَکُوَه أی( مشک کوچک برای آب خوردن)
راست شدی. وَ لَکِنَّ القُدُومَ عَلَی اللهِ شَدِيدٌ. به نزدیک خدای شدن آسان
نیست، و هرگاه که سخن مرگ و استلای او شنیدِی، چند روز از خود برفتِی، و به هر که
رسیدِ گفتی: إِستَعِدَّ لِلمَوت قَبلَ نُزُولِهِ. ساخته باش مرگ را پیش از آنکه تو
را بگیرد. از مرگ چنین می ترسید و به آرزو می خواست، و در آن وقت یارانش می گفتند:
خوشت باد در بهشت. و او سر می جنبانید که چه می گوئید؟ بهشت هرگز به من نرسد، یا
به چون من کی دهند. پس بیماری او در بصره بود، و امیر بصره خواست تا جامگی(مستمری)
به وی دهد، او را طلب کردند، در ستورگاهی بود، که رنج شکم داشت، و از عبادت یک دم
نمی آسود، و آن شب حساب کردند، شصت بار آب درست کرده بود، و وضو می ساخت، و در
نماز می رفت، بازش حاجت آمدی. گفتند: آخر وضو مساز. گفت: می خواهم تا عزرائیل
درآید طاهر باشم نه نجس، که پلید به جناب حضرت روی نتوان نهاد.
عبدالله
مهدی گفت که سفیان گفت روی من بر زمین نه، که اجل من نزدیک آمد، رویش بر زمین
نهادم، و بیرون آمدم، تا جمع را خبر کنم، چون باز آمدم، اصحاب همه حاضر بودند،
گفتم: شما را که خبر داد؟ گفتند: ما در خواب دیدیم که به جنازۀ سفیان حاضر شوید.
مردمان
درآمدند، و حال بر وی تنگ شد، دست در زیر کشید، و همیانی هزار دینار بیرون آورد، و
گفت: صدقه کنید. گفتند: سبحان الله. سفیان پیوسته گفتی دنیا را نباید گرفت، و
چندین زر داشت، سفیان گفت: این پاسبانِ دینِ من بود، و دین خود را بدین توانستم
داشت، که ابلیس بدین بر من دست نبرد، که اگر گفتی امروز چه خوری و چه پوشی؟ گفتمی:
اینک زر! و اگر گفتی: کفن نداری؟ گفتمی: اینک زر! و وسواس او را از خود دفع کردمی،
هرچند مرا بدین حاجت نبود. پس کلمه شهادت بگفت و جان تسلیم کرد، و گویند وارثی بود
او را در بخارا، بمرد، علمای بخارا آن مال را نگاه داشتند. سفیان را خبر شد، عزم
بخارا کرد، اهل بخارا تا لب آب استقبال کردند، و به اعزاز تمام در بخارا بردند، و
سفیان هژده ساله بود، و آن زر بدو دادند، و آن را نگاه می داشت، تا از کسی چیزی
نباید خواست، تا یقین شد، که وفات خواهد کرد، به صدقه داد، و آن شب که وفات کرد،
آوازی شنیدند، که مات الوَرَعُ ماتَ الوَرَع. پس او را به خواب دیدند، گفتند: چون
صبر کردی، با وحشت و تاریکی گور؟ گفت: گور من مرغزاری است از مرغزار های بهشت.
دیگری به خواب دید، گفت: خدای با تو چه کرد؟ گفت: یک قدم بر صراط نهادم، و دیگری
در بهشت. دیگری به خواب دید که در بهشت از درختی به درختی می پریدی، پرسید که این
به چه یافتی؟ گفت: به وَرَع.
نقل است
که از شفقت که او را بود بر خلق خدای، روزی در بازار مرغکی دید در قفس که فریاد می
کرد، و می تپید، او را بخرید، و آزاد کرد. مرغکی هر شب به خانۀ سفیان آمدی، سفیان
همه شب نماز کردی، و آن مرغک نظاره می کردی، و گاه گاه بر وی می نشستی، چون سفیان
را به خاک بردند، ان مرغک خود را بر جنازۀ او می زد، و فریاد می کرد، و خلق به های
های می گریستند، چون شیخ را دفن کردند، مرغک خود را بر خاک می زد، تا از گور آواز
آمد، که حق تعالی سفیان را به شفقتی که بر خلق داشت بیامرزیده، و آن مرغک نیز
بمرد، و به سفیان رسید، رحمة الله علیه.(13)
منابع و مآخذ:
1 - سیر اعلام النبلاء – جلد دوم – از صفحه 408 الی صفحه 429 - به شماره 1087– تالیف امام
ذهبی – عربی.
2 – تهذیب الکمال – جلد یازدهم – از صفحه 154 الی
صفحه 169 – به شماره 2407 – تالیف حافظ جمال الدین مزِي – عربی.
3 – تاریخ بغداد – جلد دهم – از صفحه 219 الی صفحه
244 – به شماره 4716 – تالیف خطیب ابوبکر بغدادی – عربی.
4 – تقریب الثقات – صفحه 538 – به شماره 5575 –
تالیف امام محمد بن حبان بستی – عربی.
5 – تهذیب التهذیب – جلد اول – صفحه 356، 357 و 358 – تالیف حافظ ابن حجر عسقلانی – عربی.
6 – وفیات الاعیان – جلد دوم – از صفحه 322 الی صفحه
326 – به شماره 266 – تالیف ابی العباس ابن خلکان – عربی.
7 – اعلام زرکلی – جزء سوم – صفحه 104 و 105 – حرف
سین – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
8 – شذرات الذهب – جلد اول – صفحه 405، 406 و 407 –
تالیف ابن عماد حنبلی – عربی.
9 – الجرح والتعدیل – جلد چهارم – صفحه 208، 209،
210 و 211 – به شماره 6088/ 969 – تالیف ابن ابی حاتم رازی – عربی.
10 – کشف الظنون – جلد پنجم – صفحه 318 – تالیف حاجی
خلیفه – عربی.
11 – طبقات – جلد ششم – صفحه 828، 829، 830 و 831 –
تالیف محمد بن سعد – ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی – فارسی.
12 – لغت نامه دهخدا – جلد اول – صفحه 759، 760 و
761 – تالیف علامه علی اکبر دهخدا – فارسی.
13 – تذکرة الولیاء – از صفحه 225 الی صفحه 233 –
شماره 16 – تالیف شیخ فریدالدین عطار نیشابوری – فارسی.
14 – ویکیبیدیا الموسوعة الحرة(دائرة المعارف عربی)
آخرین تعدیل 24 جون 2018 ساعت 25/23 دقیقه – عربی.
15 – سایت اهل سنت جاسک – بزرگمردان جهان اسلام –
سفیان ثوری – نویسنده سید محمد – ترجمه: مسعود - فارسی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر