إمام حافظ شیخ المحدثین ضحاک بن مخلد بن ضحاک بن
مُسلم بن ضحاک بن رافع بن رُفَیع بن أسود بن عمرو بن رالان بن هلال بن ثَعلَبَه بن
شیبان شیبانِي معروف به ابوعاصم نبیل بصرِي از جملۀ اتباع تابعین و یکی از علمای
بزرگ روزگارش بود، که همگان برتوثیق، بزرگی، پرهیزگاری و علمیتش معترفند. بعضی از
مورخین او را از موالی بنی شیبان و تعدادی از خود بنی شیبان گفته، و عده أی می
گویند: ابوعاصم نبیل از موالی بنی ذُهل بن ثعلبه برادر بنی سَدُوس بوده، و مادرش
از خاندان زبیر است.(1، 7، 8 و 10) لقب ضحاک بن مخلد شیبانِي نبیل است، و نبیل در
لغت به معنی، شریف، ارجمند، بزرگوار و
تنومند است، و به شخصی گفته می شود که دارای اندیشه نیکو باشد. اما دربارۀ ضحاک بن
مخلد می گویند، این لقب را برایش ابن جریج داده است، زیرا او دارای بینی بس بزرگی
بود. امیر اسماعیل بن احمد سامانی والی خراسان و موسس دولت سامانیان به نقل از پدرش
می گوید: ضحاک بن مخلد با زنی ازدواج نمود، وقتی به نزد همسرش رفت، و به او نزدیک
شد، و می خواست او را ببوسد. زن گفت: شتر
سواری ات را از رویم دور کن! ضحاک بن مخلد گفت: این شتر سواری نیست، این بینی من
است. خلیفه بن خیاط می گوید: ضحاک بن مخلد شیبانِي در سال 121 هجری قمری متولد
گردیده است، و عبدالله بن إسحاق جوهرِي گفته است: از أباعاصم شنیدم، که می گفت: من
در ماه ربیع الاول سال 122 هجری قمری(مطابق سال 740 میلادِي) متولد گردیدم.
نامبرده در مکه متولد گردید، سپس به بصره رفت، در آن شهر سکونت اختیار نمود، و بالآخر
در همان جا وفات یافت. ضحاک بن مخلد شیبانِي به کسب و کار و خرید و فروش ابریشم
اشتغال داشت.(1 و 3) موصوف از أبان بن صَمعَه انصارِي، إبراهیم بن طهمان بن شعبه
هروِي، إسماعیل بن رافع بن عویمر انصارِي مدنِي، أیمَن بن نابل مکِي، بکار بن
عبدالعزیز بن أبِي بکره ثقفِي، بَهز بن حکیم بن معاویه قرشِي، ثَوَاب بن عُتبه
مهرِي، ثور بن یزید بن زیاد رَحَبِي، جریر بن حازم بن زید أزدِي، أبِي أشهَب جعفر
بن حَیَّان عُطاردِي، جعفر بن محمد بن علی بن حسین ملقب به صادق، جعفر بن یحیی بن
عماره بن ثوبان حجازِي، حجاج بن ابی عثمان میسره صَوَّاف، حسن بن یزید بن ابی یونس
قَوِي، حماد بن جعفر بن زید عبدِي، حَنظله بن أبِي سفیان جُمحِي، حَیوَه بن شُریح
مصرِي، ربیعه بن عبدالرحمن بن حِصن غَنَوِي، زکریا بن اسحاق مکِي، زَمعه بن صالح
یمانِي، زهیر بن محمد عَنبرِي، سائب بن عمر مخزومِي، سعدان جُهَنِّي، سعید بن
عبدالعزیز تنوخِي، سعید بن ابی عروبه عدوِي، سفیان بن سعید ثورِي، سلیمان تَیمِي،
سیف بن سلیمان مکِي، شبیب بن بشر بجلِي، شعبه بن حجاج بن ورد عتکِي، طلحه بن عمرو
مکِي، عباد بن منصور بن عباد ناجِي، عُباده بن مسلم فزارِي، عبدالله بن عمر بن حفص
بن عاصم بن عمر بن عبدالله بن عمر عمرِي عدوِي، عبدالله بن عَون مزنِي، عبدالله بن
محمد بن عبدالملک رَقاشِي، عبدالله بن مسلم بن هُرمُز فدکِي، عبدالله بن مُؤمَّل
مَخزومِي، عبدالحمید بن جعفر بن عبدالله انصارِي، عبدرَبَّه بن عطاء الله قرشِي،
عبدالرحمن بن عمرو بن یحمد أوزاعِي، عبدالرحمن بن وَردان غِفارِي، عبدالعزیز بن
أبِي رَوَّاد مکِي، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جُرَیج مکِي، عبدالوارث بن سعید بن
ذکوان عنبرِي، عَتَّاب بن عبدالعزیز حِمَّانِي، عثمان بن أسود بن موسی مکِي، عثمان
بن سعد تمِيمِي کاتب، عثمان بن عبدالملک مؤذِن همان که برایش مستقیم بن عبدالملک
گفته می شد، عثمان بن مره بصرِي، عثمان شَحَّام، عَزرَه بن ثابت بن عمرو انصارِي،
عِکرمه بن عَمَّار یَمامِي، عمر بن ابی زائده همدانِي، عمر بن سعید بن ابی حسین
قرشِي، عمر بن محمد بن زید عمرِي، أبِي نعامه عمرو بن عیسی عَدَوِي، عمرو بن وهب
طائفِي، عمران قَطَّان، عیسی بن میمون جُرشِي، فُضَیل بن سلیمان نُمیرِي، قُرَّه
بن خالد سدوسِي، کثیر بن فائد بصرِي، مالک بن أنس بن مالک أصبحِي، مثنی بن عمرو بن
جیفر، محمد بن بِشر أسلمِي، محمد بن رِفاعه قُرَظِي، محمد بن عبدالرحمن بن أبِي
ذئب عامرِي، محمد بن عَجلان قرشِي، محمد بن عُماره بن عمرو بن حَزم انصارِي، پدرش
مَخلَد بن ضحاک شیبانِي، مُظاهر بن اسلم قرشِي، مَعروف بن خَرَّبُوذ مکِي، مغیره
بن زیاد مَوصلِي، أبِي حنیفه نُعمان بن ثابت بن زوطِي تمِيمِي کابلِي، نَهَّاس بن
قَهم قیسِي، هشام بن حسان أزدِي، وَبر بن أبِي دُلَیله طائفِي، وهب بن خالد
حِمصِي، یزید بن أبِي عبید أسلمِي، أبِي جراح مَهرِي و أبِي المَلیح فارسِي و عده
أی دیگر حدیث روایت نموده، و از او محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بخاری، إبراهیم بن
تَمَّار بغدادِي، إبراهیم بن مُستعر غُروقِي، إبراهیم بن یعقوب جوزجانِي، احمد بن
سعید دارمِي، احمد بن سنان قطان، ابوالجَوزاء احمد بن عثمان نوفلِي، ابویحیی احمد
بن عصام اصفهانِي، احمد بن فَضاله بن إبراهیم نسائِي، احمد بن محمد بن حنبل
شیبانِي، احمد بن یوسف سُلمِي نیشابورِي، إسحاق بن إبراهیم بن داود سَوَّاق، إسحاق
بن راهویه مروزِي، اسحاق بن سَیار نصیبِي، اسحاق بن منصور بن بهرام کَوسج، اسحاق
بن نصر سعدِي، بِشر بن آدم بن یزید بصرِي، ابوبِشر بکر بن خلف خَتن مقرئ، جریر بن
حازم بن زید أزدِي، حارث بن محمد بن ابی اسامه تمیمِي، حامد بن یحیی بن هانِي
بلخِي، حجاج بن یوسف بن حجاج شاعر، حسن بن اسحاق مروزِي، حسن بن علی حُلوانِي، حفص
بن عمرو رَبالِي، ابوعاصم خُشَیش بن أصرم بن اسود نسائِي، ابوخیثمه زهیر بن حرب بن
شداد حرشِي، زید بن اخرم طائِي، ابومعن زید بن یزید رَقاشِي بصرِي، سلیمان بن أشعث
ابوداود سجستانِي، ابوداود سلیمان بن سیف حرانِي، شجاع بن مَخلد بغوِي، عباس بن
عبدالعظیم عنبری، عباس بن فرج رَیاشِي، عباس بن محمد دورِي، مُستَملِیه(املاء
دهنده) عبدالله بن اسحاق جوهرِي بِدعه، عبدالله بن جراح قُهُستانِي، عبدالله بن
داود خُرَیبِي، عبدالله بن عبدالرحمن دارمِي، ابوبکر عبدالله بن محمد بن ابی شیبه
عبسِي، عبدالله بن محمد بن ابی قریش مُضَر ثقفِي، عبدالله بن محمد مُسندِي،
عبدالله بن منیر مروزِي، عبدالرحمن بن عبدالوهاب عَمِّي، عبدالرحمن بن عمر رُستَه،
عبدالملک بن قُرَیب أصمعِي، عبد بن حُمَید، عَبدَه بن عبدالله صَفَّار، عُقبه بن
مُکرم عَمِي بصرِي، علی بن مدینِي، علی بن نصر بن علی جهضمِي صغیر، عمر بن شَبَّه
بن عبیده نُمَیرِي، پسرش عمرو بن ابی عاصم نبیل، عمرو بن علی صیرفِي، ابوغسان مالک
بن عبدالواحد مِسمعِي، محمد بن بشار بُندار، محمد بن بکار بن زبیر عَیشِي بصرِي،
محمد بن حبان بن أزهر قطان بصرِي، محمد بن حماد طهرانِي، محمد بن سعید بن یزید بن
ابراهیم تُسترِي، محمد بن عبدالله بن نُمیر کوفِي، ابوجعفر محمد بن عبدالملک
دقیقِي واسطِي، محمد بن عمرو بن عباد بن جبله بن ابی رَوَّاد، ابوموسی محمد بن
مثنی، محمد بن مسعود ابن العَجَمِي، محمد بن مسلم بن عثمان رازِي، محمد بن مَعمر
بحرانِي، محمد بن یحیی بن عبدالله ذهلِي، ابوعبدالرحمن محمد بن یعقوب بن ابی عبیده
عنبرِي، محمد بن یونس کُدَیمِي، محمود بن غَیلان مَروزِي، مخلد بن خالد شَعیرِي،
هارون بن عبدالله حمال، وهب بن ابراهیم فامِي، ابوسلمه یحیی بن خلف باهلِي،
مُستَملِیه دیگر یحیی بن راشد بصرِي، یزید بن سنان بصرِي ساکن مصر، یعقوب بن
ابراهیم دَورقِي، ابویوسف یعقوب بن اسحاق قُلُوسِي، یعقوب بن سفیان فارسِي، یعقوب
بن شَیبه سدوسِي، ابوبکر بن أبِي نَضر و شمار زیادی دیگر روایت کرده اند.(1، 3و9)
ابوبکر
بیهقی می گوید: ابوعاصم نبیل ثقه است. ابوعبدالله حاکم نیشابوری گفته است: ابوعاصم
نبیل حجت است. ابونعیم اصفهانی می گوید:
او از اعلام ثقات است.(9) احمد بن عبدالله عِجلِي می گوید: ابوعاصم نبیل شخصیتی
ثقه، کثیرالحدیث و فقیه است. عمر بن شبه می گوید: به خداوند سوگند! من مثل ابوعاصم
نبیل را ندیدم. خلیل بن عبدالله خلیلِي قزوینِي گفته است: همگی بر این اتفاق نظر
دارند، که ابوعاصم نبیل شخصیتی پرهیزگار، عالم، با دیانت و قابل اعتماد بوده
است.(2)
امام محمد
بن اسماعیل بخاری در کتاب تاریخ کبیر می نویسد: از ابوعاصم نبیل ضحاک بن مخلد بصری
شنیدم، که می گفت: غیبت هیچ کسی را نکردم، از روزی که دانستم غیبت برای صاحبش ضرر
می رساند.(4)
امام
ابومحمد عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی در کتاب الجرح والتعدیل می نویسد: یعقوب بن
اسحاق هروی می گوید: عثمان بن سعید دارمِي گفته است: از یحیی بن معین دربارۀ ضحاک
بن مخلد ابوعاصم نبیل پرسیدم. گفت: ثقه است. گفتم: او برای تو محبوب تر است، یا
عبدالله بن داود خریبِي؟ گفت: هر دوی ایشان ثقه هستند. عبدالرحمن بن ابی حاتم می
گوید: از پدرم دربارۀ ابوعاصم نبیل سوال کردم. گفت: صدوق است. می گوید: از پدرم
دربارۀ ابی عاصم نبیل و روح بن عباده سوال گردید. پدرم گفت: ابوعاصم در نزد من
دوست داشتنی تر است از روح بن عباده.(5)
محمد بن
سعد کاتب واقدی در کتاب طبقات می نویسد: ابوعاصم نبیل نامش ضحاک و نام پدرش مخلد و
از خاندان شیبان و محدثی مورد اعتماد و فقیه بوده است، او در بصره شب پنجشنبه چهارده
شب گذشته از ذی حجه سال دویست و دوازده به روزگار خلافت مأمون الرشید(عبدالله بن
هارون خلیفه عباسی) درگذشته است.(6)
جابر بن
کردی می گوید: ابوعاصم نبیل در سال 212 هجری قمری(مطابق سال 828 میلادِي) وفات
یافت. خلیفه بن خیاط، محمد بن یونس کُدَیمِي، ابوداود، محمد بن احمد بن حبیب ذَارع
و عده أی دیگر وفات او را در ماه ذی الحجه سال 212 هجری قمری گفته اند. عمر بن علی
می گوید: ابوعاصم نبیل در سال 212 هجری قمری در حالی که نود سال و چهار ماه از
عمرش گذشته بود درگذشت. محمد بن یحیی بن فَیَّاض زمانِي و یعقوب فسوِي فارسِي وفات
او را در سال 213 هجری قمری گفته اند. ابوبکر ابن المقرئ به نقل از ابی طلحه محمد
بن احمد بن حسن تَمَّار و او از حمدان بن علی وراق می گوید: در سال 213 هجری قمری
به نزد احمد بن حنبل رفتیم، و از او سوال کردیم، تا برای ما حدیث بگوید، احمد بن
حنبل گفت: شما از من حدیث می شنوید، در حالی که مثل ابوعاصم در قید حیات اند؟ به
نزد او بروید. و بخاری می گوید: ابوعاصم نبیل در آخر سال 214 هجری قمری وفات یافته
است.(1 و 3)
منابع و مآخذ:
1 – تهذیب الکمال – جلد سیزدهم – از صفحه 281 الی
صفه 291 – به شماره 2927 – تالیف حافظ جمال الدین مزِي – عربی.
2 – تهذیب التهذیب – جلد دوم – صفحه 564 و 565 – به
شماره 3460 – تالیف حافظ ابن حجر عسقلانی – عربی.
3 – سیر اعلام النبلاء – جلد دوم – صفحه 866، 867 و
868 – به شماره 1496 – طبقه دهم – تالیف امام ابوعبدالله ذهبی – عربی.
4 – تاریخ کبیر – قسم دوم از جزء دوم – جلد چهارم –
صفحه 336 – تالیف امام محمد بن اسماعیل بخاری – عربی.
5 – الجرح والتعدیل – جلد چهارم – صفحه 433 و 434 –
به شماره 7161/ 2042 – تالیف ابن ابی حاتم رازی – عربی.
6 – طبقات – جلد
هفتم – صفحه 305 – تالیف محمد بن سعد کاتب واقدی – ترجمه دکتر محمود مهدوی
دامغانی – فارسی.
7 – اعلام زرکلی – جزء سوم – صفحه 215 – تالیف
خیرالدین زرکلی – عربی.
8 – شذرات الذهب – جلد دوم – صفحه 114 – حوادث سال
212 هجری قمری – تالیف ابن عماد حنبلی – عربی.
9 – موسوعة الحدیث – معلومات عن الراوِي – عربی.
10 – ویکیبیدیا الموسوعة الحرة (دائرة المعارف عربی)
تاریخ تعدیل 3 اگوست سال 2018 میلادی ساعت 29/ 20 دقیقه – عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر