إمام
حافظ شیخُ الإسلام أبویَعلِي أحمد بن علِي بن مثنَّی بن یَحیی بن عیسی بن هلال بن
دینار تَمِيمِي مَوصِلِي محدث برجستۀ حنفِي بوده، و معروف به محدث مَوصِل و محدث
جزیره می باشد. موصوف در سوم ماه شعبان سال 210 هجری قمری مطابق هفدهم ماه ژانویه
سال 826 میلادی در یک خانواده سرشناس و اهل علم در شهر موصل عراق متولد گردیده
است. و او پنج سال از نسائِي بزرگ تر بوده، و اسناد احادیث وی نیز از اسناد نسائِي
عالی تر است. نیای او أبوعلِي مثنی بن یحیی معروف به بازیدای(منسوب به قریه أی در
کرانۀ غربی دجله) از محدثان نامدار عراق بود، و پدرش نیز در حدیث دست داشت. وی از
اوان کودکی به فراگیری قرآن، حدیث و مقدمات پرداخت، و در 15 سالگی با پشتیبانی پدر
و خالویش محمد بن أحمد بن أبِي مثنی به
جهت استماع و گردآوری حدیث به سفر به مناطق و شهرهای مختلف پرداخت. نامبرده در
بغداد فقه حنفی را در نزد شاگردان امام أبویوسف قاضی آموخت. و محضر محمد بن صباح
دولابِي محدث کهن سال بغداد متوفی سال 227 هجری قمری و نیز احمد بن أبِي حاتم طویل
از یاران امام مالک بن انس را درک کرد. أبویعلی با امام احمد بن حنبل نیز مجالست
داشته است، و بیشتر منابع أحمد بن حنبل را در شمار مشایخ ابویعلی آورده اند.
ابویعلی به سبب کثرت استماع و کتابت حدیث و در پرتو درک محضر محدثان سالخورده در
واپسین سال های عمر آنان و نیز ثقه بودن، تقوا، خلوص نیت و حسن خلق خیلی زود
توانست، در موصل جای پدر بزرگ خود را بگیرد، و طالبان حدیث را از شهر های مختلف
خراسان، عراق و دیگر مناطق به سوی خود جلب کند، چنانکه ابوعلی فالی تنها برای
استماع حدیث از او مدتی در عراق اقامت گزید. چند تن از مشاهیر محدثان بلاد اسلامی
آن روزگار چون حافظ أبوعبدالرحمن نسائِي، أبوحاتم بن حبان بستِي، ابوالفَتح أزدِي،
أبوالقاسم سلیمان بن أحمد طبرانِي، أبوأحمد عبدالله بن عدِي، أبوعَمرو بن حمران
حِیرِي، حافظ أبوزکریا یزید بن محمد أزدِي، أبوعلِي حسین بن محمد نیشابورِي، حمزه
بن محمد کِنانِي، أبوبکر أحمد بن إبراهیم إسماعیلِي، ابن سُنِّي، أبوبکر محمد بن
إبراهیم مقرئ، قاضِي یوسف بن قاسم مَیَانَجِي، محمد بن نَضر نَخَّاس، نَصر بن أحمد
بن خلِيل مَرجِي و ابوالشیخ که حتی برخی از آنان خود نیز صاحب سنن، صحیح و معجم
بوده اند، از دست پروردگان او به شمار می روند. ابویعلی سالیان دراز هم زمان با
حساس ترین دوران خلافت عباسی در متن جامعه برخوردار از شهرت و نفوذ اجتماعی زیسته،
اما با توجه به منابع موجود ظاهراً به دنبال هیچ گونه عنوان و منصبی برای خود
نبوده است، و چه بسا اگر به وی پیشنهاد شده نپذیرفته، و همه جا با عناوینی چون
محدث موصل و محدث جزیره زبان زد خاص و عام بوده است. به گزارش ازدِي در روز وفات
وی (در سال 307 هجری قمری مطابق سال 919 میلادی) مردم موصل بازار ها را تعطیل
کردند، و جمع کثیری در مراسم تشییع جنازۀ وی حضور یافتند.(1و 10) ابوالحسین ابن
المنادِي وفات أبویعلی موصلِي را در چهاردهم ماه جمادی الاول(سال 307 هجری قمری)
گفته است.(1)
أبو یعلی موصلِي از احمد بن حاتم طویل، أحمد
بن جَمِيل، أحمد بن عیسی تُستَرِي، أحمد بن إبراهیم موصلِي، أحمد بن مَنِيع، أحمد
بن محمد بن أیوب، إبراهیم بن حجاج سامِي، إبراهیم بن حجاج نَیلِي دوست سلام بن
أبِي مطیع، إبراهیم بن محمد بن عَرعَره، إبراهیم بن عبدالله هروِي، إبراهیم بن
زیاد سَبَلان، إسحاق بن أبِي إسرائیل، إسحاق بن موسی خَطمِي، إسحاق بن إسماعیل
طَالقانِي، أبِي مَعمر إسماعیل بن إبراهیم هذَلِي، أبِي إبراهیم إسماعیل
تَرجُمانِي، إسماعیل بن عبدالله بن خالد قرشِي، أیوب بن یونس بَصرِي حدیث روایت
نموده، و از او وهیب، أبِي الجهم أزرق بن علِي، أمَیَّه بن بسطام، بشر بن ولید
کندِي، بشر بن هلال، بَسَّام بن یزید نَقَّال، جعفر بن مهران سَبَّاک، جُباره بن
مغلس، جعفر بن حمید کوفِي، حَوثَرَه بن أشرس عَدَوِي، حسن بن عیسی بن ماسَرجِس،
حکم بن موسی، حارث بن مسکین، حارث بن سُریج، حفص بن عبدالله حلوانِي، حجاج بن
شاعر، خلف بن هشام بزَّاز، خالد بن مرداس، خلیفه بن خیَّاط، داود بن عمرو ضَبِّي،
داود بن رُشَید، روح بن عبدالمؤمن مقرئ، ربیع بن تَغلب، أبِي خَیثمَه زهیر بن حرب،
زکریا بن یحیی زَحمُوِيه، زکریا بن یحیی رقاشِي، زکریا بن یحیی کِسائِي کوفِي،
أبِي ربیع زهرانِي، أبِي ربیع سلیمان بن داود خُتلِي، أبِي أیوب سلیمان بن داود
شاذَکونِي، سلیمان بن محمد مُبارکِي، سعید بن عبدالجبار، سعید بن أبِي ربیع
سَمَّان، سعد بن مطرف باهِلِي، سُرَیج بن یونس، سهل بن زَنجَله رازِي، شیبان بن
فَرُّوخ، صلت بن مسعود جَحدَرِي، صالح بن مالک خوارزمِي، عبدالله بن محمد بن
أسماء، عبدالله بن معاویه جُمحَحِي، عبدالله بن سلمه بصرِي، أشعث بن براز
هُجَیمِي، عبدالله بن عون خَرَّاز، أبِي بکر بن أبِي شیبه، عبدالله بن بکار بصرِي،
عبدالله بن عمر مُشکُدانَه، عبیدالله بن عمر قوایرِي، عبیدالله بن معاذ، عبدالرحمن
بن سلام جمحِي، عبدالرحمن بن صالح أزدِي، أبِي نَصر عبدالملک بن عبدالعزیز
تَمَّار، عبدالواحد بن غیاث، عبدالغفار بن عبدالله بن زبیر، عبدالأعلی بن حَمَّاد
نرسِي، علِي بن جَعد، علِي بن حَمزَه مَعوَلِي، علی بن مَدِينِي، عمرو ناقد، عمرو
بن حُصَین، عمرو بن أبِي عاصم نبِيل، عیسی بن سالم، عثمان بن أبِي شیبه، غسان بن
ربیع، فضل بن صباح، قَطَن بن نُسَیر، کامل بن طلحه، مُصعَب بن عبدالله، منصور بن
أبِي مُزاحم، مُعَلَّی بن مهدِي، مَسروق بن مَرزُبان، منتجع بن مصعب بصرِي، موسی
بن محمد بن حَیَّان، محمد بن مِنهال ضَرِير، محمد بن مِنهال أنماطِي، محمد بن أبِي
بکر مقدمِي، محمد بن یحیی بن سعید قَطَّان، محمد بن جامع عطار، محمد بن عبدالله بن
نُمَیر، محمد بن بکار مولای بنی هاشم، محمد بن بَکَّار بَصرِي، محمد بن عباد مکِي،
محمد بن إسحاق مُسَیِّبِي، أبِي کُرَیب محمد بن عَلاء، محمد بن خالد طَحَّان، محمد
بن عبدالله بن عَمَّار مَوصلِي، نَعِيم بن هَیصَم، هُدبَه بن خالد، هارون بن
مَعروف، هاشم بن حارث، هُذَیل بن إبراهِيم جُمَّانِي، وهب بن بقیَّه، یحیی بن
مَعِين، یحیی بن أیوب مَقابِرِي، یحیی حِمَّانِي و مردمانی زیادی دیگر غیر از
ایشان که در معجمش آمده روایت کرده اند.(1و 11)
شیخ أبِي زکریا یزید بن محمد أزدِي در تاریخ
مَوصِل آورده است: أبویعلی موصلِي شخصیتی متدین، دانشمند، حلیم، صبور، مؤدب پر
حدیث و از اهل صدق و امانت بود. می گویند: أبوعمرو بن حمدان حِيرِي، أبویعلی
موصلِي را بر حسن بن سُفیان فضیلت می داد. برایش گفته شد، که چرا ابویعلی موصلِي
را از حسن بن سفیان بهتر می شماری، در صورتی که مسند حسن بزرگتر و شیوخ وی اعلی تر
اند؟ گفت: ابویعلی از روی احتساب حدیث می گوید، در صورتی که حسن از روی اکتساب
حدیث می گوید. حافظ عبدالغنی أزدِي می گوید: أبویعلی یکی از ثابتین و ثقات بوده، و
به رأی امام أبِي حنیفه می باشد. ابن منده می گوید: أبویعلی أحمد بن علی بن مثنی
بن عیسی بن هلال بن دینار تمِيمِي یکی از ثقات بوده، و در سال 307 هجری قمری وفات
یافته است. حاکم می گوید: أبویعلی موصلِي ثقه و قابل اعتماد است. سلمِي می گوید: از دارقطنِي راجع به أبِي یعلی
موصلِي پرسیدم: گفت: ثقه و قابل اعتماد است.(1)
أمام محمد بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات
أبویعلی موصلِي را در شمار ثقات آورده، و می نویسد: أبویَعلَی أحمد بن علِي بن
مُثَنَّی بن عِيسَی بن هِلال تَمِيمِي از اتباع تابعین و از اهای مَوصِل و قابل
اعتماد ترین فرد در روایات و ناصحین در رعایت دین و طاعات بوده است، موصوف در سال
307 هجری قمری درگذشت.(2)
جمال الدین أبِي المحاسن یوسف بن تغرِي بردِي
أتابکِي صوفِي حنفِي در کتاب النجوم الزاهرة فِي ملوک مصر والقاهرة می نویسد:
أبویعلی موصلِي امام، عالم، محدث و دانشمند بود.(6)
خیرالدین زرکلی در کتاب أعلام می نویسد: حافظ
ابویعلی أحمد بن علی بن مثنی تمیمِي موصلی از علمای حدیث و فردی ثقه و مشهور بوده
است. او معروف به محدث موصل بوده، مراجعات زیادی مردم با او داشتند، و اضافه از صد
سال عمر نموده، و در سال 307 هجری قمری در موصل وفات یافته است.(3)
مصطفی بن عبدالله رومی حنفی معروف به حاجی
خلیفه در کتاب کشف الظنون آورده است: محدث جزیره حافظ أبویعلی احمد بن علی بن مثنی
بن یحیی بن عیسی بن هلال تمیمِي موصلِي در
سال 210 هجری قمری متولد و در سال 307 هجری قمری درگذشت.(4)
در کتاب البدایة والنهایة تالیف امام حافظ ابن
کثیر دمشقِي آمده است: أبویعلی أحمد بن علی بن مثنی موصلِي صاحب مسند مشهور در سال
307 هجری قمری وفات یافت. موصوف از امام احمد بن حنبل و هم ردیفانش حدیث روایت
نموده است. أبویعلی موصلِي مردی حافظ، خیرخواه، دارای تصانیف نیکو، در روایتش عادل
و در حدیثش مظبوط بود.(5)
إمام شهاب الدین أبِي الفلاح عبدالحی بن أحمد
بن محمد بن عماد حنبلِي در کتاب شذرات الذهب می نویسد: حافظ أبویعلی أحمد بن علِي
بن مثنی بن یحیی تمِيمِي موصلِي صاحب مسند و تصانیفی دیگر می باشد، او فردی ثقه،
صالح و قابل اعتماد بوده است. موصوف در سال 307 هجری قمری به عمر 99 سالگی
درگذشت.(8)
عزالدین ابن اثیر در تاریخ کامل می نگارد: در
همین سال(307 هجری قمری مطابق سال 920 میلادی) أبویَعلَی أحمد بن علی بن مثنی
موصلِي نگارندۀ مسند سوی سرای سرمدی شتافت.(8)
علامه دهخدا در لغت نامه اش می نویسد: أبویعلی
احمد بن علی بن مثنی تمیمِي موصلِي شخصیتی واعظ و محدث بوده، و در سال 307 هجری
قمری در موصل درگذشته است.(9)
کتب ذیل از تالیفات ابویعلی موصلِي می باشد: 1
– مسند کبیر - که از طرق ابن مُقرِی روایت گردیده، و به مسند کبیر شهرت دارد، و
مهم ترین اثر ابویعلی و مشتمل بر 7555 حدیث است، و در پرتو نام نیک و شهرت وی به
دقت، حفظ و اتقان در نقل حدیث همواره در کنار مجامع بزرگ و معتبر چون کتب سته و
مسند امام احمد بن حنبل از حسن قبول علما و محدثان برخوردار بوده، و در زمرۀ متون
درسی حدیث به شمار می آمده است. و حدود 500 سال پس از وفات وی نورالدین علی بن
أبِي بکر هیثمِي احادیثی را که ابویعلی افزون بر کتب سته آورده، با اسانید آنها را
استخراج کرده، و سپس با حذف اسانید در کتاب مجمع الزوائد خود جای داده است. متن
کامل و تحقیق شده أی مسند کبیر در سال 1404 هجری قمری چاپ شده است. 2 مسند صغیر- که
به روایت ابوعمرو بن حمدان است. این کتاب بصورت مخطوط در 1826 صفحه و چهار جلد در
کتابخانه های آصفیه و سندیه موجود است. 3 – معجم الصحابه - در این کتاب شرح حال
285 تن را به ترتیب الفبا آورده است. 4 -
جزئی در حدیث. 5 – حدیث محمد بن بشار عن شیوخه - که فهرست مشایخ استادش محمد بن بشار بوده، و یک نسخه خطی از آن
برجای مانده است. 6 – المفارید – ظاهراً همان اجزای موضوعی حدیث بوده، که ابویعلی
در زمینۀ زهد، عرفان و مانند آن تصنیف کرده است، و برخی از شرح حال نویسان از آن
یاد نموده اند، از این اثر دو نسخۀ خطی در کتابخانۀ ظاهریه موجود است. 7 – الفوائد
– که یزید بن محمد أزدِي در کتاب تاریخ موصل از آن یادآوری نموده است. 8 – الزهد
والرقائق – که آن را یزید بن محمد أزدِي در تاریخ موصل یادآوری نموده است.(3، 4،
10 و 11)
منابع
و مآخذ:
1 –
سیر أعلام النبلاء – جلد سوم – از صفحه 512 الی صفحه 516 – به شماره 2627 طبقه
هفدهم – تالیف امام أبوعبدالله ذهبی – عربی.
2 –
تقریب الثقات – صفحه 190 – به شماره 850 – تالیف امام محمد بن حبان بستِي – عربی.
3
- اعلام زرکلی – جلد اول - حرف الف – صفحه 171 – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
4 –
کشف الطنون – جلد پنجم – صفحه 50 – تالیف مصطفی بن عبدالله رومی حنفی معروف به
حاجی خلیفه – عربی.
5 –
البدایة والنهایة – جلد ششم – صفحه 140 – تالیف
حافظ ابن کثیر دمشقی – عربی.
6 –
النجوم الزاهرة فِي ملوک مصر والقاهرة – جلد سوم – صفحه 197 – تالیف جمال الدین
یوسف بن تغری بردِي اتابکِي – عربی.
7 –
شذرات الذهب – جلد دوم – صفحه 437 – حوادث سال 307 هجری قمری – تالیف شهاب الدین
ابن عماد حنبلی – عربی.
8 –
تاریخ کامل – جلد یازدهم – صفحه 4698 – تالیف عزالدین ابن اثیر – ترجمه حمید رضا
آژیر – فارسی.
9 –
لغت نامه دهخدا – جلد اول – صفحه 972 و 1252– تالیف علامه علی اکبر دهخدا – فارسی.
10
– دائرة المعارف بزرگ اسلامی – جلد ششم – صفحه 436 – مقاله ابویعلی موصلی – بقلم
مریم صادقِي – فارسی.
11 - سایت
دارالاسلام – ترجمه امام شیخ الاسلام ابویعلی موصلِي - تاریخ نشر 17/ 3/ 2013
میلادی – عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر