إمام حافظ أبومحمد إسحاق بن یوسف بن مِردَاس قُرَشِي مَخزومِي وَاسطِي
معروف به أزرَق بوده، اما أسلم بن سهل رَزَّاز واسطِي معروف به بِحشَل در تاریخ
واسط می نویسد: اگر برایش به عوض مخزومِي مهرِي گفته شود، صحیح تر است، زیرا وی از
قبیله بنی مخزوم نبوده، و علت آن که او را مخزومِي گفته اند آن است که: پدر بزرگش
مرداس مرتد شد، و حضرت ابوبکر صدیق(رض) خالد بن ولید(رض) را به تعقیبش فرستاد،
خالد(رض) او و هم پیمانانش را اسیر نمود، و حضرت ابوبکر صدیق(رض) آن ها را به خالد
بن ولید(رض) بخشید، خالد (رض) نیز آن ها را آزاد کرد، و آن ها از موالی خالد(رض)
بودند. بدان جهت خود را منتسب به خالد کردند، و مخزومِي نامیدند. إسحاق بن یوسف
أزرق از أئمه حدیث و بزرگان قراء و شخصیتِي حجت، پرهیزگار و رفیع القدر بوده است.
بنا به گفتۀ وَهب بن بقیه نامبرده در سال 117 هجری قمرِي متولد گردید، علم قرائت
را در نزد حمزَه زَیَّات و تعلیم حروف را از أبِي بکر بن عیاش و دیگران فراگرفت، و
از او إسماعیل بن هُود واسطِي و عبدالله بن هانِي و دیگران فراگرفتند. إسحاق بن
یوسف أزرق در سال 195 هجری قمری در زمان خلافت محمد ملقب به امین فرزند هارون
الرشید خلیفه عباسی در واسط درگذشت.(1، 2، 3و 9)
موصوف از
أیوب بن أبِي مسکین تمِيمِي، إبراهیم بن یزید نخعِي، حسین بن ذکوان معلم، ربیع بن
صبیح سعدِي، سرِي بن یحیی شیبانِي، سُلَیمان بن مهران أعمش، شَرِیک بن عبدالله
نَخَعِي، سفیان بن سعید ثورِي، مِسعَر بن کِدام عامرِي، عُمر بن ذَر هَمدانِي، عوف
بن أبِي جمیله أعرابِي، أیوب بن أبِي العلاء قَصَّاب، زکریا بن أبِي زائده وادعِي،
سعید بن إیاس جُرَیرِي، أبوعَون عبدالله بن عَون مزنِي بصرِي، عبدالعزیز بن عمر بن
عبدالعزیز بن مروان قرشِي، عبدالملک بن أبِي سُلیمان، أبوعمرو بن علاء مازنِي،
عوام بن حوشب شیبانِي، فُضَیل بن غَزوان بن جریر ضَبِّي، مغیره بن مسلم قسملِي،
نعمان بن ثابت بن زوطی أبوحنیفه تمیمِي، هِشام بن أبِي عبدالله دَستوائِي، وَرقا
بن عمر بن کلیب یَشکرِي، ولید بن بکیر تمیمِي، بشر بن سرِي بصرِي، جریر بن
عبدالحمید ضبِي، حبیب بن زائده معلم، حجاج
بن محمد مصیصِي، حمزه بن حبیب زیات، داود بن أبِي هند قشیرِي، سعید بن أبِي عروبه
وادعِي، سعید بن جبیر أسدِي، سعید بن سنان برجمِي، سعید بن عبید طائِي، سفیان بن
عیینه هلالِي، سلمه بن نبیط أشجعِي، سهیل بن أبِي صالح سمان، شعیب بن صفوان ثقفِي،
ضرار بن مره کوفِي، أبوبرده بن أبوموسی أشعرِي، عبدالعزیز بن أبِي رواد مکِي،
عبدالعزیز بن رفیع أسدِي، عبدالله بن آبِي سلیمان قرشِي، عبدالله بن مبارک حنطلِي،
عبدالله بن محمد بن عقیل بن أبِي طالب هاشمِي، عبدالملک بن میسره فزارِي، عبدالملک
بن عبدالعزیز بن جریج مکِي، عبیدالله بن عمر بن حفص بن عاصم بن عمر عدوِي،
عبیدالله بن موسی عبسِي، علقمه بن مرثد حضرمِي، عمرو بن عثمان قرشِي، فطر بن خلیفه
مخزومِي، محمد بن قیس أسدِي، نعیم بن میسره رازِي، هشام بن حسان أزدِي، واصل بن
حیان أحدب، یونس بن أبِي إسحاق سبیعِي، طارق بن عبدالعزیز ربعِي، قاسم بن عثمان
بصرِي، و دیگران حدیث روایت نموده، و از او أحمد بن محمد بن حنبل شیبانِي، أبو خَیثَمَه
زهیر بن حرب حرشِي، زیاد بن أیوب طوسِي،، أبوبکر عبدالله بن محمد بن أبِي شیبه
عبسِي، عبدالرحمن بن إبراهیم دُحَیم قرشِي دمشقِي، قُتَیبَه بن سعید بغلانِي، عمرو
بن محمد ناقد، یحیی بن مَعِین، سَعدان بن نصر بَزَّاز،أحمد بن إبراهیم دَوَّرَقِي،
أحمد بن خالد خَلَّال، أحمد بن سنان قَطَّان، أحمد بن محمد بن موسی مَروزِي
مردویه، أحمد بن منیع بَغَوِي هروِي، إسحاق بن بُهلُول تَنوخِي، تمیم بن مُنتَصِر
هاشمِي،، جَعفر بن نَضر بن حَمَّاد واسطِي، حسن بن حَمَّاد سَجَّاده، حسن بن خلف
واسطِي، حسن بن صَبَّاح بَزَّار، حسین بن إسحاق واسطِي، سریع بن عبدالله واسطِي خَصِي، سعید بن یحیی بن
أزهر واسطِي، سفیان بن وکیع بن جراح رؤاسِي، عبدالله بن محمد أذرَمِي، عبدالله بن
محمد مُسندِي، عبدالحمید بن بیان سُکرِي، عبدالرحمن بن محمد بن سلام جمحِي
طَرَسُوسِي، عبدالواحد بن صالح، أبوقدامه عبیدالله بن سعید سرخسِي، عَمَّار بن
خالد التمار واسطِي، عمرو بن عَون واسطِي، محمد بن أحمد بن أبِي خلف سلمِي، محمد
بن علاء همدانِي، محمد بن إسماعیل ابن عُلَیَّه، محمد بن حرب نُشَائِي واسطِي،
محمد بن سلیمان أنبارِي، محمد بن صَبَّاح جرجرانِي، محمد بن صَبَّاح دُولابِي،
محمد بن عبدالله بن مبارک مُخَرِّمِي، أبوجعفر محمد بن عبیدالله ابن المنادِي،
أبوموسی محمد بن مثنی عنزِي، محمد بن نوح بن میمون عِجلِي که پدرش معروف به مَضروب
بود، محمد بن وزیر واسطِي، أحمد بن أبِي سریج نهشلِي، إبراهیم بن خالد کلبِي،
إبراهیم بن سعید جوهرِي، إسحاق بن إبراهیم بغوِي، إسحاق بن راهویه مروزِي، إسماعیل
بن إبراهیم هذلِي، إسماعیل بن سالم صائغ، إسماعیل بن عبدالله رقِي، حسن بن عرفه
عبدِي، حسن بن علِي واسطِي، حسن بن محمد زعفرانِي، علاء بن سالم واسطِي، فضل بن
دکین ملائِي، قاسم بن سلام هروِي، سریح بن یونس مروروذِي، سعید بن أزهر واسطِي،
سعید بن یحیی أموِي، صدقه بن فضل مروزِي، عاصم بن علی واسطِي، عبدالحمید بن أبِي
عیسی واسطِي، عبدالرحمن بن عبدالوهاب عمِي، عبدالله بن أحمد بن محمد بن حنبل
شیبانِي، عبدالله بن جعفر برمکِي، عبدالله بن سعید کندِي، عبدالله بن عمرو بن
میسره تمیمِي، عبدالله بن محمد جعفِي، عبدالله بن صفوان أموِي، عثمان بن عمر بن
فارس عبدِي، علِي بن إشکاب عامرِي، علِي بن حکیم أودِي، علِي بن شعیب سمسار، عمر
بن أبِي معاذ نمیرِي، عمرو بن حارث أنصارِي،
عمرو بن مالک راسبِي، عمرو بن محمد ناقد، مجاهد بن موسی ختلِي، محمد بن
بشار عبدِي، محمد بن حاتم بصرِي، محمد بن حاتم زمِي، محمد بن حسان شیبانِي، محمد
بن حیان بغوِي، محمد بن سعید بغدادِي، محمد بن سلیمان یشکرِي، محمد بن شجاع مروروذِي،
محمد بن عبدالعزیز رملِي، محمد بن عبدالله مخرمِي، محمد بن أبِي داود منادِي، محمد
بن عیسی بغدادِي، محمد بن فضیل ضبِي، محمد بن یزید رفاعِي، محمود بن خداش
طالقانِي، مهدِي بن حفص بغدادِي، نصر بن علِي أزدِي، نوح بن حبیب قومسِي، هارون بن
إسحاق همدانِي، هشام بن بهرام مدائنِي، وکیع بن جراح رؤاسِي، وهبان بن بقیه
واسطِي، یحیی بن داود واسطِي، یحیی بن عبدالحمید حمانِي، یحیی بن معین، یعقوب بن
إبراهیم عبدِي، أحمد بن إسحاق تنوخِي، احمد بن داود ضبِي، احمد بن عبدالله مغفلِي،
أبویعلِي احمد بن علِي موصلِي، احمد بن هشام مدائنِي، أحمد بن یحیی جلاب، إبراهیم
بن إسحاق زهرِي، إسحاق بن بهلول تنوخِي، إسحاق بن إبراهیم نهشلِي، إسماعیل بن عیسی
سلمِي، جعفر بن نضر أعمِي، حسین بن جنید بغدادِي، حسین بن بشار خیاط، حسین بن
منصور طویل، سعدان بن یزید بغدادِي، سعدان بن نصر ثقفِي، عبدالله بن محمد بغدادِي،
عبدالله ابن أبِي الدنیا قرشِي، محمد بن فرج أزرق، محمد بن فضل سقطِي، محمد بن
إبراهیم طیالسِي، محمد بن إسماعیل صائغ، محمد بن سعد هاشمِي، محمد بن عبدالله
حضرمِي، محمد بن أبِي عون بغدادِي، محمد بن یزید واسطِي، مشرف بن سعید واسطِي،
موسی بن خاقان نحوِي، یوسف بن عدِي تیمِي، احمد بن عبدالصمد زرقِي، عبدالوهاب بن
عیسی واسطِي، عبدالملک بن محمد بن عبدالرحمن بلخِي، عبدالوهاب بن عبدالرحمن
صیرفِي، حسن بن محمد بن حلیم مروزِي، محمد بن نوح سراج، سهل بن سلم واسطِي و
جماعتی دیگر روایت نموده اند.(1و 10)
إسحاق بن
یوسف را ابوبکر بزار ثقه گفته است. ابوبکر بیهقِي به نقل از دارقطنِي می گوید:
إسحاق بن یوسف أزرق ثقه است. می گویند: برای إمام أحمد بن حنبل گفته شد: آیا اسحاق
أزرق ثقه است؟ گفت: ای والله! ثقه است. أحمد بن صالح جیلِي می گوید: موصوف ثقه
است. أحمد بن علِي سلیمانِي می گوید: إسحاق بن یوسف از ثقات و مردی قابل اعتماد و
از بندگان صالح خداوند(ج) بود. یعقوب بن شیبه سدوسِي گفته است: داناترین مردم به
احادیثی که شریک(بن عبدالله نخعِي) روایت نموده، إسحاق بن یوسف مَخزُومِي واسطِي
می باشد، و موصوف از شریک در حدود شش هزار حدیث روایت نموده است. ابن معین، عجلِي
و بزاز نیز او را ثقه گفته اند.(2، 3و 10)
إمام محمد
بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات إسحاق بن یوسف أزرق را در شمار ثقات آورده، و
می نویسد: إسحاق بن یوسف أزرق أبومحمد أعمَی از اتباع تابعین و از اهالی واسط
بوده، و در سال 195 هجری قمری وفات یافته است.(4)
إمام أبومحمد
عبدالرحمن بن أبِي حاتم رازِي در کتاب الجرح والتعدیل می نویسد: أبومحمد إسحاق بن
یوسف واسطِي صحیح الحدیث و صدوق می باشد، و در روایت از وی هیچ گونه تشویشی نیست،
إمام محمد بن حنبل نیز از وی روایت کرده است. عبدالرحمن ابن أبِي حاتم می گوید:
یعقوب بن إسحاق هروِي گفته است: در نامه أی که
عثمان بن سعید دارمِي برایم نوشت، آمده است: از یحیی بن معین راجع به إسحاق
أزرق سوال کردم؟ گفت: موصوف ثقه است.(5)
أسَلَم بن
سَهل رَزَّاز واسِطِي معروف به بِحشَل در تاریخ واسط می نویسد: أبومحمد إسحاق بن
یوسف بن یعقوب بن مرداس مهرِي بوده، و او را مخزومِي گفته اند، اما مهرِي صحیح تر
است. أسلم می گوید: مرداس با قومش مرتد گردید، حضرت ابوبکر صدیق(رض) خالد بن ولید
(رض) را بسوی شان فرستاد، و او آن ها را
اسیر کرد. حضرت ابوبکر صدیق(رض) اسرای
مذکور را به خالد(رض) بخشید، خالد آنها را آزاد کرد، و بجهت این که آن ها از موالی
خالد(رض) می باشند، خود را مخزومِي می گوید.(8)
خطیب
أبوبکر أحمد بن علِي بن ثابت بغدادِي در تاریخ بغداد آورده است: أبومحمد إسحاق بن
یوسف بن محمد واسِطِي ملقب به أزرق به بغداد آمد، و در آن شهر مجلس حدیث برپا
داشت، او از جملۀ ثقات، فردی قابل اعتماد و یکی از بندگان صالح خداوند(ج) بوده است.
أحمد بن محمد أُشنانِي می گوید: از أحمد بن محمد بن عبدوس طَرائِفِي شنیدم، که می
گفت: از عثمان بن سعید دارمِي شنیدم، که گفته است: برای یحیی بن معین گفتم: آیا
إسحاق أزرق ثقه است؟ گفت: بلی، ثقه است.(7)
خَلِیفَه
بن خَیَّاط عُصفُرِي ملقب به شباب در تاریخش، محمد بن حرب و محمد بن وزیر وفات او
را 195 هجری قمری گفته اند. و حسن بن خلف سال وفات او را در سال 196 هجری قمری
آورده، و آن اول صحیح تر است.(2 و 9)
محمد بن
سعد در کتاب طبقات می نویسد: إسحاق بن یوسف أزرق کنیه اش أبومحمد و محدثی مورد
اعتماد بوده، و گاهی گرفتار اختلاط حواس می شده است. او به سال 195 هجری قمری در
خلافت(محمد) أمین در واسط در گذشته است.(6)
منابع و مآخذ:
1 – تهذیب الکمال – جلد دوم – از صفحه 496 الی صفحه
500 – به شماره 395 – تالیف حافظ جمال
الدین مزِي – عربی.
2 -
تهذیب التهذیب - جلد اول - صفحه 224 – به
شماره 486 – تالیف حافظ ابن حجر عسقلانِي – عربی.
3 –
سیر أعلام النبلاء – جلد دوم – صفحه 760 و 761 – به شماره 1369 طبقه نهم – تالیف امام
ابوعبدالله شمس الدین ذهبی – عربی.
4 –
تقریب الثقات – صفحه 212 – به شماره 1149 – تالیف امام محمد بن حبان بستی – عربی.
5 –
الجرح والتعدیل – جلد دوم – صفحه 169 و 170 – به شماره 841 – تالیف ابن ابی حاتم رازی – عربی.
6 –
طبقات – جلد هفتم – صفحه 325 – تالیف محمد بن سعد کاتب واقدی – ترجمه دکتر محمود
مهدوی دامغانی – فارسی.
7 –
تاریخ بغداد – جلد هفتم – از صفحه 324 الی
صفحه 329 – به شماره 3318 – تالیف خطیب ابوبکر احمد بن علی بغدادی- عربی.
8 –
تاریخ واسط – صفحه 140 – تالیف أسلم بن سَهل رَزَّاز واسِطِي معروف به بِهشَل –
عربی.
9 - تاریخ خلیفه بن خییاط – صفحه 466 – حوادث سال
195 هجری قمری – تالیف خلیفه بن خیاط عصفُرِي – عربی.
10 - موسوعة الحدیث – معلومات عن الراوِي – عربی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر